Historia

Stary Zdrój położony na północ od Wałbrzycha wzmiankowano w 1357 r. W XVI w. na terenie wsi rozwinęło się górnictwo, a przed 1664 r. powstało niewielkie uzdrowisko. Upadło ono w 1873 r. w wyniku zaniku wód leczniczych, spowodowanego silnym rozwojem lokalnego górnictwa. Z biegiem też czasu miejscowość zmieniła charakter na miejsko-przemysłowy. Systematycznie wzrastała liczba ludności wsi, dla której erygowano dwie parafie, ewangelicką i katolicką. Kościół ewangelicki zaprojektowany został przez wrocławskiego architekta Carla Johanna Lüdeckego (†1894) i wybudowany pod jego kierunkiem w latach 1867-1870. Jest reprezentatywny dla tzw. szkoły berlińskiej 3 ćw. XIX w., nurtu historyzmu stworzonego przez uczniów i współpracowników wybitnego architekta Carla Friedricha Schinkla (†1840). Kościół rozplanowano według wzorcowej koncepcji stworzonej przez Schinkla, w nawiązaniu do architektury starochrześcijańskiej i włoskiej. Zaprojektowano go jako bazylikę z nawami nakrytymi stropami, z prezbiterium z dwiema symetrycznymi przybudówkami oraz z fasadą ze skrajnymi podcieniami. Kostium historyczny utrzymano w stylu arkadowym, z najbardziej widocznymi asocjacjami z architekturą włoską (fasada tylko z portalami i rozetą, bocznie umieszczona wieża) oraz — z architekturą niemiecką, w tym nadreńską, romańską (podział ramowy, fryzy arkadowe, szczyty wieży zestawione ze strzelistą iglicą, struktura uskokowego portalu z kolumnami i formy rozety). Ponadto widoczne są nawiązania do gotyku (ceglana licówka elewacji, wieloboczne zamknięcie prezbiterium, maswerki, detal) oraz — do estetyki 2 poł. XIX w. (formy i dekoracja filarów oraz archiwolt). Lüdecke wykonał projekt polichromii wnętrza, głównie w formie boniowania, co było naśladownictwem koncepcji stworzonej przez C. F. Schinkla (Werderschekirche w Berlinie, 1824-1831). Zaprojektował też zieleniec przy kościele, łącznie z doborem roślin (projekt zrealizowany). Kościół poświęcono w 1871 r. W latach 1968-1969 w trakcie remontu usunięto dawną polichromię wnętrza, w latach 1980-1990 wykonano nowe witraże. W miejsce drewnianych empor wbudowano nowe ze zbrojonego betonu. 

Opis

Kościół orientowany, trójnawowa bazylika z otworami i arkadami o łuku pełnym, z elewacjami licowanymi cegłą klinkierową oraz detalem architektonicznym wykonanym z ceramicznych kształtek. Wyodrębnione, pięciobocznie zamknięte prezbiterium, jego elewacje zwieńczone fryzem arkadowym. Wnętrze wydzielone łukiem tęczowym, dzielone dekoracyjnymi służkami wspierającymi wąskie, dekoracyjne żebra kopulastego sklepienia. Flankowane przez dwie niższe przybudówki z elewacjami z gzymsami. Korpus trójnawowy. Podwyższona, środkowa część fasady z trójkątnym spłaszczonym szczytem wyróżniona podziałem ramowym, wąskie nawy boczne — sterczynami. Fasada zwieńczona odcinkami fryzu arkadowego. W jej centrum uskokowy portal z kolumienkami (z motywami roślinnymi na głowicach). Oprawa archiwolty portalu profilowana, ujęta skrajnie listwą z żabkami. Wyżej rozeta w profilowanej, zdobionej ramie wypełniona promieniście ułożonymi arkadkami na kolumienkach. W szczycie fasady para okien. W bocznych partiach elewacji sklepione podcienia otwarte arkadami. Elewacje boczne korpusu kościoła zwieńczone fryzem arkadowym. Nawa główna otwarta ku nawom bocznym arkadami opartymi na czworobocznych filarach ze sfazowanymi narożami. Nakryta drewnianym stopem belkowym. Nad nawami bocznymi stropy z sufitami. Z danego wyposażenia kościoła zachowane tylko neogotyckie organy firmy Schlag und Söhne ze Świdnicy (1871) oraz drewniane drzwi z zawiasami pasowymi. Od pn. do korpusu kościoła dostawiona bocznie czworoboczna, czterokondygnacjowa wieża. Dwie jej dolne kondygnacje ujęte narożnie podziałem ramowym z fryzem arkadowym i gzymsem-szlakiem. Podobnie ujęte dwie górne kondygnacje wieży. W trzeciej kondygnacji wieży maswerki. Wieża zwieńczona trójkątnymi szczytami otaczającymi ośmioboczny, ostrosłupowy hełm.

Zabytek dostępny przez cały rok.

Oprac. Iwona Rybka-Ceglecka, OT NID we Wrocławiu, 28.09.2018 r.