Usytuowana na wzgórzu, stanowi dominantę w panoramie miasteczka. Jest też świadectwem narastania poprzez wieki różnych warstw architektonicznych.

Historia obiektu

Kościół parafialny w Cedyni powstał w 3 ćw. XIII w. wkrótce po lokacji osady na prawie niemieckim. Patronat nad świątynią należał w średniowieczu do klasztoru cysterek w Cedyni, co najmniej od 1356 r., kiedy to miasto stało się własnością klasztoru. Proboszczowie cedyńscy pełnili prawdopodobnie zarazem funkcję kapelanów klasztornych – pierwszym znanym z nich był ks. Adolf, wymieniany w dokumencie z 1311 r. Sam kościół farny wymieniony jest po raz pierwszy w 1363 r. Od początku istniał przy nim cmentarz grzebalny, użytkowany – jak wykazują wykopaliska od pocz. XIV do końca XVIII w. Do czasów reformacji Cedynia, wchodząc w skład Nowej Marchii Brandenburskiej, należała do diecezji kamieńskiej. Po wprowadzeniu reformacji ok.1538 r. przez margrabię Jana Kostrzyńskiego kościół przejęty został przez protestantów, wchodząc w skład synodu chojeńskiego. Patronat nad świątynią przejął wówczas panujący, jako właściciel miasta. Kościół uległ prawdopodobnie zniszczeniu podczas wojny 30-letniej – w 1631 r. miasto spustoszone zostało przez wojska szwedzkie, a w 1637 r. – cesarskie. Na panoramie Cedyni zamieszczonej w wydanym w 1652 r. dziele Mateusza Meriana, kościół przedstawiony został z wieżą zwieńczoną spiczastym (późnogotyckim?) hełmem. W 1683 r. kościół w Cedyni został gruntownie wyremontowany, być może po zniszczeniu przez wojska szwedzkie w latach 1674-1675. Podczas pożaru miasta, 24.03.1699 r. kościół uległ całkowitemu spaleniu (pastor Krüger donosił wówczas, że oprócz kościoła spłonęła zbudowana w 1509 r. plebania wraz z cennym księgozbiorem). Po pożarze przeprowadzono w kościołach Berlina i innych miast marchijskich kolektę na odbudowę m.in. kościoła i plebani. Prace rozpoczęto wiosną 1700 r. Panorama Cedyni wykonana ok. 1710 r. przez Daniela Petzolda ukazuje kościół po odbudowie. Wieża świątyni zwieńczona była wówczas barokowym hełmem z latarnią. Wnętrze wyposażone zostało w bogaty – zachowany do dziś ołtarz ambonowy. Ponownemu spaleniu uległ kościół podczas pożaru miasta w 1722 (lub1723 r.). Spłonęła wówczas wieża, a ocalało - jak się zdaje - wnętrze z ołtarzem ambonowym. Wkrótce po pożarze rozpoczęto odbudowę - nowe organy ufundował zarządca domeny Tornarius. Jeszcze jednak w 1740 r. stała zrujnowana wieża kościelna. Odbudowano ją w połowie lub 2 poł. XVIII w. w prostych formach przy zastosowaniu techniki ryglowej. Na przełomie XVIII i XIX w. zamknięto cmentarz przy kościele parafialnym. W latach 1898-1900 przeprowadzono gruntowną restaurację kościoła. Rozebrano starą, ryglową wieżę, zachodnią ścianę kościoła oraz ściany oddzielające halę podwieżową od nawy, zamurowano starą klatkę schodową w grubości ściany południowej, wzniesiono z kamienia nową zachodnią ścianę kościoła oraz nową, ceglaną wieżę wbudowaną we wnętrze świątyni. Przebudowano zakrystię przy południowej ścianie prezbiterium oraz dobudowano niewielką kruchtę przy ścianie północnej. We wnętrzu założono neogotyckie empory od zachodu i przy ścianach bocznych oraz nowe ławy w nawie.

Pod koniec II wojny światowej uszkodzeniu uległa wieża kościelna. Po wojnie kościół został przejęty przez katolików i poświęcony w 1946 r. W 1950 r. przeprowadzono remont wieży kościelnej uszkodzonej podczas działań wojennych w lutym 1945 r. Początkowo kościół należał jako filialny do parafii w Moryniu. Dopiero 25.01.1968 r. nastąpiła erekcja parafii rzymskokatolickiej p.w. Narodzenia NMP w Cedyni. W latach 1973-1975 przy świątyni były prowadzone wykopaliska. W latach 1993-1995 przeprowadzono remont świątyni wymieniając m. in. pokrycie dachu z dachówki ceramicznej na blachę. W latach 2019-2020 wyremontowano wieżę kościoła.

Opis obiektu

Kościół położony w centrum miasteczka, na wzniesieniu na pd.-wsch. od Rynku (Placu Wolności), orientowany. Cmentarz przykościelny ograniczony od zach. – stokiem wzgórza od północy – ul. Ściegiennego, od pd. i wsch. – ul. Chopina, ogrodzony od zach. murem kamiennym z bramką, z pozostałych stron – metalowym parkanem, porośnięty drzewami.

Kościół jednonawowy, założony na rzucie prostokąta, z wydzielonym, prosto zamkniętym, wydłużonym prezbiterium i z wieżą zachodnią wbudowaną w korpus nawowy. Do prezbiterium dostawione: od południa - zakrystia, od północy - niewielka kruchta. Zachodnia część kościoła przekształcona u schyłku XIX w. na skutek wstawienia nowej ściany pomiędzy nawą i wieżą, pod którą wydzielono niemal kwadratową kruchtę i dwa symetryczne pomieszczenia klatek schodowych.

Korpus nawowy i prezbiterium nakryte dachami dwuspadowymi o jednakowej wysokości i wspólnej kalenicy, wieża - dachem dwuspadowym o kalenicy prostopadłej do osi kościoła, zwieńczonym ośmioboczną sygnaturką o spiczastym, prześwitowym hełmie. Zakrystia i kruchta nakryte niewielkimi, dwuspadowymi daszkami.

Ściany obwodowe kościoła kamienne, od strony pn., pd. i wsch. - oryginalne średniowieczne o grubości 1,30 m, wzniesione z regularnych ciosów granitowych, układanych w równe warstwy i przedzielone okrzeskami kamiennymi. Ściana zachodnia z okresu przebudowy kościoła w końcu XIX w. znacznie cieńsza z ciosów starannie dopasowanych dzięki obróbce nowoczesnymi narzędziami. Górna część wieży z czerwonej, nietynkowanej cegły maszynowej. Dach obecnie pokryty blachą.

Elewacje. Obecna fasada kościoła powstała w końcu XIX w., w wyniku rozbiórki dawnej, a następnie budowy nowej ściany zachodniej. Na osi fasady poprzedzony wysokimi schodami portal główny – ostrołukowy, dwuuskokowy, być może wtórnie złożony ze starych elementów. Po obu stronach portalu dwa – nieco niższe i niżej usytuowane wejścia boczne, zamknięte łukami odcinkowymi. Wyrastająca ze środkowej, podwyższonej części masywu ceglana wieża w wyższych kondygnacjach przepruta ostrołukowymi otworami mającymi formę dwudzielnych maswerków w elewacjach przedniej i tylnej, a pojedynczych, wąskich okien w elewacjach bocznych. W parapetach okien laskowanie tworzące galeryjkę tryforyjną, w górnych częściach – tarcze zegarowe. Sylweta blendowanych szczytów wzbogacona sterczynkami.

Pozostałe elewacje zachowane z czasów budowy kościoła. Cokół widoczny obecnie w pn. części wschodniej elewacji oraz wzdłuż ściany północnej prezbiterium. Boczne ściany korpusu nawowego wzmocnione w części zachodniej szkarpami wymurowanymi ze słabo obrobionych kamieni polnych, obecnie odspojonymi od dawnego lica murów. Południowa elewacja korpusu nawowego przepruta trzema regularnie rozmieszczonymi oknami. Układ warstw ciosów – zwłaszcza w dolnej części – nieco ukośny, dwie, a w partii zachodniej – trzy dolne warstwy ciosów wydzielone grubszą niż zazwyczaj warstwę okrzesków kamiennych. Przylegająca do pd. ściany prezbiterium zakrystia zachowała średniowieczne ściany od zachodu i wschodu – w dolnej części murowane z regularnych ciosów, a w górnej z niestarannie obrobionych kamieni. W ścianie wschodniej zakrystii widoczne ślady po dwóch zamurowanych okienkach, ściana pd. – w całości XIX-wieczna, murowana z ciosów kamiennych, z drzwiami i oknem o ceglanych obramieniach. W północnej, również trójokiennej elewacji korpusu nawowego widoczny zamurowany portal – ostrołukowy, dwukrotnie schodkowany. Przy pn. ścianie prezbiterium XIX-wieczna kruchta kamienna, z ostrołukowym, schodkowanym portalem i ceglanym szczytem ozdobionym blendą w kształcie krzyża. W pn. elewacji prezbiterium widoczne zamurowane okno – barokowe, zamknięte łukiem koszowym. Wschodnia ściana prezbiterium przepruta obecnie dwoma oknami i zwieńczona szczytem o dwu blendach ostrołukowych i usytuowanej pomiędzy nimi okrągłej, obecnie mieszczącej okienko strychowe. Nad obecnymi oknami widoczne ślady trójki otworów ostrołukowych pierwotnie tworzących układ piramidalny, a obecnie zamurowanych wtórnie użytymi ciosami granitowymi.

Wnętrze nawy i prezbiterium nakryte deskowanym stropem belkowym. Chór i część nawowa równej wysokości, nieprzedzielone łukiem tęczowym. Przy zachodniej ścianie nawy usytuowana drewniana XIX-wieczna empora muzyczna – do 1945 r. znacznie głębsza i połączona z nieistniejącymi dziś emporami bocznymi. Kruchta nakryta sklepieniem krzyżowym. Poziom posadzki kruchty znacznie niższy od posadzki nawy. Wnętrze nawy dostępne przez wysokie schody i odcinkowo sklepione wejście, nad którym widoczny napis „REN. 1900". We wnętrzu kruchty przy północnej ścianie prezbiterium zachowany okazały wczesnogotycki ostrołukowy portal z kostki granitowej – trzykrotnie schodkowany, ze starannie opracowaną strefą cokołową i kapitelową.   

We wnętrzu zachowane elementy wyposażenia. Ołtarz ambonowy, późnobarokowy, z 1 poł. XVIII w., z korpusem wymontowanym i ustawionym osobno. Na emporze zachodniej późnobarokowe organy z1722 r., w nawie ławy neogotyckie oraz neobarokowe świeczniki korpusowe z XIX lub XX w. W prezbiterium neogotycka chrzcielnica, w kruchcie dwie barokowe płyty nagrobne z XVIII w., na wieży dwa dzwony z lat 20. XX w. (jeden z nich datowany na 1927 r.) oraz mechanizm zegara z końca XIX w. (uruchomiony ponownie w latach 90. XX w.).

Dostępność obiektu dla zwiedzających. Obiekt dostępny po zgłoszeniu do ks. proboszcza

Autor noty: Maciej Słomiński OT NID Szczecin, 06.10.2023 r.