Jest świadectwem przemian prawnych polegających na przywróceniu samorządu miejskiego w Prusach po wojnach napoleońskich. Stanowi dominantę architektoniczną rynku w Cedyni.

Historia obiektu

Pierwszy ratusz w Cedyni powstał już w średniowieczu. W układzie z 20 marca 1452 r. zawartym między miastem, a klasztorem cysterek w Cedyni wspomina się po raz pierwszy o cedyńskich rajcach miejskich. Pod tym określeniem krył się zapewne również burmistrz jako najstarszy rajca. Prawo do mianowania burmistrzów zachowywał w średniowieczy klasztor cysterek, a po reformacji – książę elektor brandenburski jako właściciel miasta. Dopiero w 1673 r. wymieniony jest z nazwiska burmistrz Feist. Istniejący wówczas ratusz zniszczony został podczas pożaru miasta w nocy 24 marca 1699 r. Odbudowany staraniem burmistrzów Georga Bartholomausa i Dawida Schermera zw. Sędzią, oddany został ponownie do użytku w 1708 r. Jak widać na panoramie Cedyni, wykonanej przez Daniela Petzolda ok. 1710 r., ówczesny ratusz był budynkiem zapewne ryglowym, na rzucie prostokąta, nakrytym wysokim czterospadowym dachem.

Z informacją tą kłóci się inna wiadomość, jakoby w 1718 r. burmistrz oraz rada miejska miały urzędować w domu prywatnym, ponieważ po pożarze z 1699 r. ratusz nie został jeszcze odbudowany. Ponownemu, doszczętnemu spaleniu uległ ratusz podczas pożaru w 1722 (lub 1723) roku. Ucierpiała wówczas również stojąca przed budynkiem drewniana figura Rolanda o wysokości ponad 2 m. Przedstawiała postać rzymskiego wojownika, który w prawej ręce trzymał miecz wzniesiony w górę. Symbolizowała samodzielność sądowniczą miasta, pełniąc zarazem funkcję pręgierza. Ustawiono ją ponownie w 1739 r. natomiast ratusza – z braku środków nie odbudowano, przenosząc siedzibę władz miejskich do domu burmistrza.  

W 1776 r. wydano nowy regulamin magistratu. W 2. poł. XVIII w. magistrat zastąpił dawną radę miejską. Składał się z trzech osób: burmistrza będącego również sędzią i sekretarzem miejskim, oraz dwóch senatorów, z których jeden był również sędzią i kamerariuszem (skarbnikiem) miejskim. Ponieważ w mieście nadal nie było ratusza, władze miejskie spotykały się w mieszkaniu burmistrza, gdzie też odbywały się dwa razy w tygodniu (we wtorki i piątki) posiedzenia sądu miejskiego oraz przechowywane było archiwum.

W 1808 r. w ramach tzw. reform Steina-Hardenberga przeprowadzono w Prusach reformę władz miejskich. Również w Cedyni w miejsce magistratu powołano samorząd miejski. Tym samym weszła w życie nowa ordynacja miejska wydana 19 listopada 1808 r.

Dopiero jednak ok. 1840 r. za czasów burmistrza Ferdinanda Schultza wzniesiono dla przekształconych władz miejskich nową siedzibę. Wcześniej w 1830 r. usunięto stojącą na Rynku figurę Rolanda, którą w 1836 r. przeniesiono do muzeum w Berlinie. Na podstawie ordynacji miejskiej z 30 maja 1853 r. władze miejskie Cedyni składały się z burmistrza, jego zastępcy, rajcy pełniącego zarazem funkcję podskarbiego miejskiego i czterech innych rajców, tworzących magistrat oraz z 12 radnych miejskich. W ratuszu na parterze w części pn. mieściła się remiza strażacka (istniejąca jeszcze w okresie powojennym), zaś w części pd. – odwach i areszt miejski (zachowane okucia drzwi prowadzące do odwachu z sieni). Na piętrze, w narożniku pn.-zach. usytuowano kasę miejską, obok, w biurze magistratu – zachowany do dziś ścienny sejf, a w jednym z pomieszczeń przedniego traktu – podobnie jak obecnie – gabinet burmistrza. Duże pomieszczenie w narożniku pn.-wsch. (obecnie sala ślubów) pełniło zapewne funkcję sali posiedzeń Rady Miejskiej.

Po 1945 r. budynek ratusza zachował swą funkcję, będąc początkowo siedzibą burmistrza i magistratu, w latach 1950-1975 – Prezydium Miejskiej Rady Narodowej, a od poł. lat 70-tych Urzędu Miasta i Gminy Cedynia. W okresie powojennym zbudowano przy ratuszu kotłownię c.o. W 1966 r. przeprowadzono remont elewacji, w wyniku którego usunięto skromny wystrój elewacji frontowej i bocznych. Dekorację tę odtworzono w trakcie kolejnego remontu w latach 1997-1998.

Opis obiektu

Ratusz w Cedyni usytuowany jest na Rynku (Placu Wolności) w centrum miasteczka. Posadowiony na stoku wzgórza, poniżej kościoła parafialnego, zwrócony został elewacją frontową w kierunku pn.-zach. zajmując niemal całą pierzeję rynku. Do tylnej elewacji ratusza przybudowano kotłownię, usytuowaną w poziomie przyziemia i ogrodzoną murem. Budynek wzniesiony został w formach klasycystycznych.

Cedyński ratusz założony został na rzucie prostokąta o bokach 19,48 i 13,22 m. Jest budynkiem niepodpiwniczonym, na skutek usytuowania na stoku wzgórza od strony zachodniej (frontowej) dwukondygnacyjnym, od strony wschodniej (tylnej) jednokondygnacyjnym, nakrytym dachem dwuspadowym. murowanym, z cegły ceramicznej, otynkowanym, na cokole z kamienia łupanego, pokrytym dachówką karpiówką.

We wszystkich elewacjach wyraźnie wyodrębniono część cokołową od frontu o wysokości dolnej kondygnacji, od tyłu znacznie niższą. Elewacje zwieńczone zostały profilowanym, niezbyt wydatnym gzymsem koronującym. Fasada jest symetryczna ośmioosiowa, z dwoma dwuosiowymi ryzalitami po bokach i głównym wejściem do ratusza usytuowanym nieco asymetrycznie (przesuniętym z osi budynku w stronę południową). Zamknięty łukiem odcinkowym otwór wejścia głównego zachował oryginalne drzwi wejściowe do budynku – dwuskrzydłowe, o ozdobnych płycinach i starym zamku. W środkowej części fasady okna na parterze zamknięte są prosto, na piętrze – łukami odcinkowymi. Ryzality boczne w przyziemiu rozczłonkowane zostały ślepymi (zamurowanymi) arkadami, w kondygnacji wyższej – przeprute parami wysokich, półkoliście zamkniętych okien. Elewacje boczne mają układ czteroosiowy, z niewielkimi, prosto zamkniętymi otworami w części cokołowej oraz zamkniętymi łukiem odcinkowym oknami wyższej kondygnacji (w elewacji pn. – dwa, w elewacji pd. – trzy okna ślepe). W wydzielonych gzymsem szczytach znajdują się po dwa okna przedzielone blendą. Elewacja tylna jest ośmioosiowa, o zamkniętych łukiem odcinkowych oknach (dwa z nich zastąpiono blendami). Otwory okienne wszystkich elewacji ujęte są opaskami, nadproża prostokątnych okien piętra – zwieńczone gzymsami.

Wnętrze ratusza założone zostało w układzie dwutraktowym, w części pd. dwu- i półtraktowym, z sienią w przednim trakcie (nieco przesuniętą z osi w kierunku pd.) oraz z klatką schodową w tylnym trakcie. Sień łączy się z klatką schodową przez szeroki, koszowo sklepiony otwór z motywem kasetonów w podłuczu. We wnętrzu sieni przetrwały drzwi do usytuowanych od południa pomieszczeń dawnego odwachu. Umocowane są na kutych zawiasach oraz obite blachą. W północnej części przyziemia mieści się sala posiedzeń (usytuowana w miejscu dawnej remizy – widoczny tu podciąg drewniany podtrzymujący ścianę piętra). W przednim trakcie przyziemia znajdują się pomieszczenia biurowe, w tylnym – po stronie południowej – kotłownia i sanitariaty. Drewniana klatka schodowa ma układ trójbiegowy, o biegach prostopadłych do siebie, przedzielonych podestami. Balustrada schodów złożona jest z cienkich, rzadko rozstawionych tralek – toczonych, dwulalkowych połączonych między sobą dodatkową listwą usztywniającą. Na piętrze znajdują się pomieszczenia biurowe, gabinet burmistrza i sekretariat, a w tylnym trakcie, w części pn. – duża sala ślubów. W jednym z pomieszczeń biurowych przedniego traktu zachował się ścienny sejf.

Dostępność obiektu dla zwiedzających. Obiekt dostępny w godzinach pracy urzędu.

Autor noty: Maciej Słomiński, OT NID Szczecin, 10.10.2023 r.