Obszar miasta kształtujący się przez kilkaset lat ukazuje ciągłość procesów urbanizacyjnych. Poszczególne etapy rozwoju – osadnictwa przedlokacyjnego, miasta lokacyjnego, rozwoju ośrodka w okresie nowożytnym i nowoczesnym są dobrze widoczne w strukturze miasta (zarówno w jego rozplanowaniu jak i architekturze). W mieście zachowało się wiele dzieł architektury od średniowiecza po czasy nowoczesne uznanych za szczególnie cenne przykłady zabytkowej zabudowy miasta.

Historia

Najstarszy dokument dotyczący osady krośnieńskiej pochodzi z 1282 r., (nadanie biskupstwu lubuskiemu immunitetu m.in. dla Krosna przez Leszka Czarnego). Po najeździe tatarskim w 1287/88 r. Krosno zostało przypuszczalnie zajęte przez książąt ruskich. Zapewne dopiero po zajęciu Rusi Halicko-Włodzimierskiej przez Kazimierza Wielkiego król przejął miasto w swoje władanie. Nie jest znana dokładna data lokacji Krosna. Przyjmuje się, że organizowanie miasta na prawie niemieckim przebiegało etapami, a znany z 1367 roku dokument Kazimierza Wielkiego, w którym potwierdza sprzedaż wójtostwa krośnieńskiego Peszkowi z Tarnowa uważany jest za środkowy etap powstawania miasta w oparciu o nowy kształt prawny. Prawdopodobnie pierwsza lokacja nastąpiła około połowy XIV wieku. W lustracji z XVII w. za datę lokacji miasta uznaje się 1365 rok. Średniowieczne miasto opasane zostało obwodem obwarowań, z dwiema bramami: Krakowską od północnego zachodu i Węgierską od południowego wschodu. Brama Krakowska znajdowała się w pobliżu późniejszego pałacu biskupiego (ob. Muzeum Podkarpackie), a Brama Węgierska w pobliżu obecnego budynku sądu. Dodatkowym elementem w systemie obronnym były baszty. W granicach obwarowań wzniesiony został kościół parafialny XIV-XVII w., kościół i klasztor oo. franciszkanów XIII-XVI w. oraz Pałac Biskupi sięgający swymi początkami XIV w. Obiekty te stanowiły główne dominanty architektoniczne. Znaczącą inwestycją dokonaną w XVII w. było wzniesienie w obrębie murów miejskich kompleksu zabudowań jezuitów (kolegium, klasztor i kościół).

Dzięki przeprowadzonym w latach 1999-2001 pracom archeologicznym w obrębie rynku wiadomo dziś, iż najstarszą budowlą zlokalizowaną w zachodniej części placu rynkowego był wzniesiony zapewne w połowie XIV w. kamienny dom wójtowski. Z czasem ta kwadratowa w planie budowla, zapewne typu wieżowego została rozbudowana i zaadaptowana dla potrzeb rady miejskiej. Ta pierwsza krośnieńska budowla ratuszowa uległa zniszczeniu zapewne w czasie pożaru miasta w 1512r. Po pożarze murowane pozostałości budynku zostały rozebrane, a teren zniwelowany. Nowy renesansowy ratusz (niezachowany) wzniesiono w nowym miejscu, we wschodniej części rynku.

Zabudowa rynku, przynajmniej częściowo, była już w XV w. murowana. Świadczy o tym gotycki wątek murów zachowany w przyziemiach niektórych kamienic rynkowych, m.in. w tzw. kamienicy wójtowskiej. W XVI w. Krosno nadal rozwijało się pomyślnie, a zabudowa rynku wzbogacała o nowe murowane kamienice. Najbardziej okazałe były w XV i XVI w. kamienice zlokalizowane w pierzejach: południowej i północnej – posiadały one podcienia, system przedproży, a w zachowanej częściowo dekoracji z tego okresu przeplatają się formy gotyckie z renesansowymi. W pierzejach zachodniej i wschodniej przeważała zabudowa drewniana. W pierzei zachodniej istniały drewniane podcienia (zniszczone w czasie pożaru w 1893 r.); natomiast pierzeja wschodnia najprawdopodobniej nie posiadała podcieni. W pełnej formie przestrzennej podcienia zachowały się do dziś w południowej i północno wschodniej pierzei rynku.

Znaczącym i niezwykle istotnym elementem średniowiecznego rozplanowania miasta były mury obronne – decydowały one nie tylko o układzie przestrzennym miasta, ale też wzbogacały jego sylwetę. Ich budowę rozpoczęto już w latach 60. XIV w. z fundacji Kazimierza Wielkiego. W obwód murów obronnych włączona została wieża-dzwonnica ówczesnego kościoła farnego, której przyziemie zachowało się w narożniku południowo-zachodnim kościoła. Zapewne do połowy XV wieku zakończony został I etap budowy fortyfikacji, kiedy to powstał pełny obwód obwarowań, w większości murowanych. W tym też czasie wzniesiono zapewne dwie bramy: Krakowską od północnego zachodu i Węgierską od południowego wschodu. Krośnieńskie fortyfikacje posiadały baszty, których wedle oceny badaczy mogło być w okresie do połowy XV w. – pięć. Ówczesne fortyfikacje miasta wzmocnione były dodatkowo wałami i fosami. Tak ufortyfikowane miasto dwukrotnie zdołało odeprzeć najazdy wojsk węgierskich w 1473 i 1474 roku. W XVI w. w okresie panowania Zygmunta I Starego i Zygmunta Augusta rozpoczęto wznosić w Krośnie zewnętrzny murowany obwód warowny. Druga linia murów obronnych wybudowana została od południa i zachodu, a ich fragmenty – zachowane bądź odkryte w trakcie prac archeologicznych zachowały się do dnia dzisiejszego. W końcu XVI wieku Krosno należało do najlepiej ufortyfikowanych miast polskich – znana jest wzmianka z 1638 r. (roku wielkiego pożaru Krosna) o osiemnastu basztach wchodzących w skład obwarowań krośnieńskich. O znaczeniu ówczesnego Krosna świadczy chociażby umieszczenie jego widoku w wydanym w 1617 roku w Kolonii dziele J. Brauna i F. Hogenberga Civitates orbis terrarum. W XV i XVI w. królewskie miasto Krosno nadal szybko się rozwijało. Księgi miejskie z XVI w. wymieniają 40 specjalności rzemieślniczych funkcjonujących w mieście. W okresie staropolskim miasto słynęło z wyrobu płócien, barchanów i sukna. Rozwojowi handlu sprzyjały liczne przywileje (jarmarki, prawa składu na towary z Węgier, dochody z podatków, zwolnienia dla mieszczan od ceł nadawane miastu przez kolejnych królów). Długie lata świetności Krosna, szybki rozwój produkcji rzemieślniczej i handlu znalazły m.in. odbicie w nieformalnym nazewnictwie  Krosna – „parva Cracovia”.

W XVII wieku gotyckie kościoły – farny i oo. franciszkanów wzbogacone zostały o nowe kaplice, przy kościele farnym wybudowana zostaje nowa plebania i dzwonnica. Znaczącą inwestycją mającą duży wpływ na wizerunek miasta była budowa w 3 ćw. XVII w. zespołu oo. jezuitów, zlokalizowanego w pd.-zach. narożu ówczesnego miasta. Zespół ten (którego pozostałości zachowały się do dnia dzisiejszego) złożony z kolegium, kościoła i klasztoru jezuitów, usytuowany w obrębie murów miejskich stanowił przestrzenną przeciwwagę dla zabudowy naroża pd.-wsch. 

Okres od 2 połowy XVII do 1 połowy XIX w. przyniósł negatywne zmiany w obliczu miasta. Działania wojenne z poł. XVII w. spowodowały szereg zniszczeń w zabudowie Krosna. Źródła archiwalne odnotowują w tym czasie szereg pustych placów, zrujnowanych budynków użyteczności publicznej i zabudowy mieszczańskiej.

Od 2 połowy XVII w. stopniowej destrukcji ulegały mury obronne Krosna, a po I rozbiorze Polski prace rozbiórkowe obwarowań prowadzone były w sposób planowy. W XVIII w. miała też miejsce likwidacja bram miejskich. Likwidacja obwarowań wpłynęła na poszerzenie terenu starego miasta m.in. poprzez zasypanie fos miejskich i wtórne zagospodarowanie terenów dawnych murów. W 1773 r. po kasacie zakonu jezuitów kolegium zostało zamknięte, w 1807 Austriacy zburzyli kościół jezuicki, a w 1849 r. pożar strawił częściowo gmach dawnego kolegium. Jedną z pierwszych inicjatyw samorządu w okresie autonomii było przejęcie pojezuickich ruin. Pod koniec XIX w. najbardziej zniszczone skrzydło południowe zostało odbudowane z wykorzystaniem dobrze zachowanych XVII-wiecznych piwnic dla potrzeb Szkoły Tkackiej. Odrębnym, późniejszym (XVIII/XIX w.) elementem w strukturze przestrzennej miasta był kompleks klasztorny oo. Kapucynów, położony na południowy wschód od rynku. W wyniku procesu urbanistycznego przed zespołem klasztornym ukształtował się plac – obecny plac Konstytucji 3-Maja.

W 1 połowie XIX wieku Krosno znajdowało się w stanie kryzysu. Zmiany o charakterze administracyjnym wprowadzane w okresie autonomii galicyjskiej, jak np. ustanowienie w 1865 r. powiatu administracyjno-sądowego, a przede wszystkim przeprowadzenie przez miasto kolei transwersalnej w latach 80. XIX w. i odkrycie w pobliżu miasta złóż ropy naftowej pobudziły rozwój miasta. W 2 poł. XIX i pocz. XX w. w mieście dokonano szeregu działań, które miały wpływ na jego rozplanowanie. Przeprowadzono regulację przebiegu niektórych ulic, wprowadzono nową zabudowę uzupełniając luki w blokach zabudowy staromiejskiej, przebudowano szereg kamienic m.in. poprzez ich nadbudowę. W okolicy dawnej Bramy Węgierskiej w początkach XX w. wzniesiony został gmach Sądu Powiatowego.  

Opis

Obszar historycznego układu urbanistycznego zespołu staromiejskiego Krosna wyznaczają ulice: Podwale, Legionów, Wisłocza, fragment ul. Czajkowskiego oraz Pl. Konstytucji 3 Maja. Teren ten obejmuje zasadniczo najstarszą część miasta lokacyjnego, które pomimo przekształceń, zachowało swe średniowieczne rozplanowanie. Usytuowane jest na wysokim wzniesieniu, (które do dziś od strony zachodniej i wschodniej ogranicza wysoka skarpa) opadającym z trzech stron w kierunku rzek: Wisłoka i Lubatówki. Miasto stanowi regularny, zwarty układ z prostokątnym rynkiem i wychodzącą z niego rozplanowaną siecią ulic (po trzy ulice, które wybiegają w kierunkach na południe i północ). Główny szlak komunikacyjny wyznacza biegnąca z północy ul. Piłsudskiego (wiodąca od dawnej bramy Krakowskiej) i dalej ul. Sienkiewicza, prowadząca niegdyś do bramy Węgierskiej. W wizerunku krośnieńskiego rynku z kamienicami o XV i XVI-wiecznej genezie, rozbudowanych w końcu XIX i początkach XX w. wyróżnia się podcieniowa zabudowa pierzei południowej oraz północnej (w jej wschodniej części). Do niezwykle interesujących kamienic należy m.in. tzw. kamienica wójtowska (Rynek 7) z dekoracyjnie opracowanym kamiennym renesansowym portalem oraz z kamiennym XVI-wiecznym słupem-pręgierzem w elewacji frontowej. W innej kamienicy podcieniowej - tzw. kamienicy Portiusa, wybudowanej w XVI w., następnie rozbudowanej w wieku XVII przez Roberta Wojciecha Portiusa (szkockiego kupca, fundatora wielu przedsięwzięć artystycznych i architektonicznych w ówczesnym Krośnie) zachował się późnorenesansowy kamienny portal arkadowy, z podłuczem zdobionym kasetonami i rozetami. W płycie rynku zaznaczony jest zarys dwóch historycznych budowli, których relikty odkryto w trakcie badań archeologicznych: gotyckiego domu wójtowskiego oraz renesansowego ratusza. Pozostałe kamienice usytuowane na terenie Starego Miasta pochodzą w większości z końca XIX i początków XX wieku. Stylistycznie reprezentują historyzm (względnie secesję). Na odnotowanie zasługuje również zasób obiektów pochodzących z okresu międzywojennego, stanowiących na ogół dobre przykłady architektury modernistycznej. Na zasób ten składają się m.in. kamienice: Franciszkańska 19, Kazimierza Wielkiego 1, 2, Ordynacka 5, Sienkiewicza 13, Słowackiego 6.

Do najcenniejszych zabytków w zespole zabudowy krośnieńskiej starówki należą obiekty sakralne: kościół farny pw. Św. Trójcy, zlokalizowany na północny zachód od Rynku oraz zespół kościelno-klasztorny franciszkanów w południowo-wschodnim kwartale przekątniowym.

W zespole kościoła farnego wyróżnia się świątynia, pochodząca z XIV-XV w. rozbudowana w  XVII w., będąca wybitnym przykładem architektury sakralnej Małopolski z okresu późnego gotyku i manieryzmu. Wyjątkowe jest wnętrze kościoła, uznawane za jedno z najbogatszych i najlepiej zachowanych wnętrz sakralnych w Małopolsce, z unikatowym zespołem monumentalnych obrazów sztalugowych z poł. XVII w. Dominantę wysokościową w przyrynkowej przestrzeni stanowi XVII-wieczna wolnostojąca wieża dzwonnica kościoła farnego, z charakterystycznym cebulastym hełmem. Gotycki kościół oo. Franciszkanów pw. Nawiedzenia NMP pochodzi zasadniczo z XIV i XV oraz XIX w. W XVII w. świątynia wzbogaciła się m.in. o kaplicę Oświęcimów zdobioną dekoracją sztukatorską autorstwa Jana Chrzciciela Falconiego. Wspomnieć też należy o krośnieńskim pałacu biskupim (XVI, XVII, XIX w.), usytuowanym przy dawnej bramie krakowskiej, który od końca XIV do początku XVII w. pełnił funkcję rezydencji biskupów przemyskich, utworzoną w Krośnie ze względów bezpieczeństwa. Obecnie w budynku mieści się siedziba Muzeum Podkarpackiego, słynące z kolekcji lamp naftowych. 

Zachowany do dziś układ przestrzenny starego miasta w Krośnie jest reprezentatywnym przykładem miasta ukształtowanego w średniowieczu, które charakteryzuje się wieloma cechami typowymi dla średniowiecznych układów urbanistycznych, tj. położenie na wzgórzu w widłach dwóch rzek, owalnicowy obwód średniowiecznych umocnień obronnych (z zachowanymi reliktami), usytuowanie rynku w centrum układu miejskiego z otaczającym go zespołem bloków przyrynkowych, lokalizacja najważniejszych budynków zgodne z logiką planu miasta zarówno średniowiecznego jak i nowożytnego. Zachowane do dziś elementy historycznego układu są nadal czytelne i świadczą o wysokiej randze Krosna na przestrzeni wieków. 

Dostęp bez ograniczeń

Oprac. Anna Fortuna-Marek, 17-08-2017 r.