Mimo gospodarczych funkcji budynek odznacza się elegancją symetrycznej formy architektonicznej oraz starannie dobranym detalem i jako taki jest podręcznikowym przykładem klasycyzmu.

Zbudowane je w celu bezpośredniej obsługi carskiej rezydencji, jaką Łazienki były przez ok. 100 lat, wraz z pobliskimi koszarami współtworzyły kontynuowaną w okresie międzywojennym hippiczną i wojskową tradycję Łazienek Królewskich.

Historia obiektu

W czasach Stanisława Augusta wschodnia część Łazienek sięgających wówczas do dzisiejszej ul. Czerniakowskiej zajęta była przez zabudowę gospodarczą – stajnie, wozownie, magazyny, różnorakie warsztaty. Tu również znajdowały się mieszkania dla służby. Folwark ten zwano wówczas Garwolińskie.

W roku 1817 Łazienki nabył od Teresy Tyszkiewiczowej car Aleksander I, który odwiedzał je regularnie. Jednak faktyczną władzę dzierżył tu jego brat wielki książę Konstanty, mieszkający na stałe w Belwederze i będący namiestnikiem Królestwa Polskiego. Z jego rozkazu znaczną część niezagospodarowanego dotychczas terenu należącego do Łazienek przeznaczono na koszary dla wojsk rosyjskich. Do 1820 r pomiędzy kanałem na osi Zamku Ujazdowskiego a dzisiejszą ulicą Szwoleżerów stanęła drewniana zabudowa koszar Pułku Ułanów Gwardii Jego Cesarskiej Mości. W latach 20. XIX na wschód od zabudowy gospodarczej z czasów Stanisława Augusta wzniesiono koszary Grodzieńskiego Pułku Huzarów Gwardii, których stajnie wyznaczyły nową granicę wschodnią Łazinek. Na północ od kanału Piaseczyńskiego założono koszary Podolskiego Pułku Kirasjerów Gwardii.

W 1823 r. na polecenie ks. Konstantego rozpoczęto rozbiórkę starych zabudowań gospodarczych. Na miejscu części z nich w latach 1825-1826 wzniesiono okazały klasycystyczny budynek na planie prostokątnej podkowy. Zastąpił on stojący w tym samym miejscu zbliżony rzutem i funkcją budynek drewniany. Jego projektantem był Jakub Kubicki, intendent generalny budowli królewskich. Dwukondygnacyjna środkowa część budynku, zwana w dokumentach korpusem na parterze mieściła pomieszczenia dla stajennych, z których prowadziły wejścia do stajni a na piętrze 2 mieszkania kuczerów (powożących). W przylegających do niej parterowych skrzydłach mieściły się stajnie dla 48 koni. Wzdłuż ścian urządzono dla nich stanowiska w boksach wykonanych z bali. Przegrody obito blachą i pomalowano na biało. W słupy wbito haki do wiązania koni. Każdy z nich miał własny pomalowany a biało żłób oraz czarny kosz na siano. W pomieszczeniach tych wykonano otwory zwane luftami i kominy wentylacyjne. Podłoga w stajniach wykonana była z bali. Usuwanie nieczystości płynnych ułatwiały rynsztoki. Na strychach przechowywano siano, które zrzucano przez specjale otwory z klapami w stropach (zachowane do dziś). Wejścia na strychy były z korytarza na piętrze korpusu. Owies przechowywano w skrzyniach a rozprowadzano przy pomocy specjalnego urządzenia. Konie miały zapewnioną całodobową opiekę stajennych, którzy zobowiązani byli również do regularnego wyprowadzania koni. W skrzydłach bocznych mieściły się wozownie, z których każda mogła pomieścić 4 pojazdy. Wtaczano i wytaczano je przez wychodzące na dziedziniec wrota – po 3 z każdej wozowni (obecnie zrekonstruowane) Podłoga, podobnie jak w stajniach, wykonana była z bali. Na północnych krańcach obu wozowni znajdowały się pomieszczenia, do których prowadziły drzwi od strony dziedzińca. Brukowany dziedziniec zamknięty łukowo wygiętym na zewnątrz ogrodzeniem z bramą pośrodku wzniesionym równolegle z budową całości. Było ono drewniane na murowanej podmurówce. Być może rozebrano je już w 2 ćw. XIX w. w związku z budową naprzeciw nowej powozowni.  Na dziedzińcu znajdowała się pompa, która – wraz z brukiem - przetrwała przynajmniej do połowy lat 50. XX w.

Dzieje użytkowania poszczególnych budynków – zwłaszcza tych mniej reprezentacyjnych - na terenie Łazienek w XIX wieku są obecnie niemal nie znane. Na tym tle o stajniach Kubickiego wiadomo relatywnie wiele.

Do 1829 oraz w latach 1831-1839 - roku stajnie i wozownie podlegały Komisji Nadzoru Budowli Korony. W latach 1829-1831 r. pieczę nad nimi sprawował wielki koniuszy dworu i podporządkowany mu Wydział Stajenny w Petersburgu. Od 1839 r. stajnie i wozownie podlegały powołanemu właśnie do administrowania Łazienkami i Belwederem Zarządowi Pałaców Cesarskich w Warszawie, przy którym w 1844 r. utworzono Wydział Stajenny. W 1885 r zreorganizowany Warszawski Zarząd Pałacowy stał się organem wykonawczym rosyjskiego Ministerstwa Dworu Cesarskiego.

Stajnie i wozownie służyły obsłudze carskiego dworu rezydującego tu początkowo regularnie a potem okazjonalnie. Aleksander I (zm. 1825) pragnął zamieszkać w Łazienkach na stałe.  Mikołaj I (zm. 1855) regularnie je odwiedzał. Po powstaniu styczniowym wizyty carów – jako królów Polski – w Łazienkach stały się rzadsze. Aleksander II był tu jeszcze w latach 1867, 1870, 1876 i 1879. Aleksander III tylko w roku 1884 a Mikołaj II – w 1897. Daty te pozwalają szacować, że przynajmniej do lat 50. XIX w. stajnie i wozownie były wykorzystywane zgodnie z pierwotnym założeniem. Z 2 połowy XIX nie ma szczegółowych informacji o ich użytkowaniu.

Do czasu remontu w latach 1886 i 1896, kiedy budynek prawdopodobnie przetrwał bez zmian. W jego trakcie m.in. dachy stajni i wozowni pokryto żelazną blachą (pierwotnie korpus był pokryty blachą a stajnie i wozownie dachówką). Wykonano też jakieś prace tynkarskie i ciesielskie.  Pod koniec XIX w. stajnie Kubickiego pełniły już przede wszystkim funkcje magazynowe.  – m.in. zimą przechowywano tu rzeźby parkowe. Na początku XX w. wygrodzony obszar, zamknięty bramą pomiędzy zachodnim skrzyłem Stajni Kubickiego a wozownią ograniczającą od północy ich dziedziniec obejmował również drewniane budynki gospodarcze zlokalizowane na wschód i południe od nich oraz część budynku murowanego na północny wschód od nich.  Wjazd na teren wygrodzonej części gospodarczej był tylko od zachodu i południa, czyli od strony Łazienek, co wyklucza sugerowane czasem wykorzystywanie ich wówczas przez wojsko z pobliskich koszar.  

W obecnym stanie badań nie wiadomo dokładnie, kiedy obiekt przestał pełnić funkcję stajni i wozowni ani kiedy rozebrano boksy dla koni i kiedy zaczęto dzielić jednoprzestrzenne wnętrza dostosowując je do nowych potrzeb – równie dobrze mogło to nastąpić już w końcu XIX w. jak i dopiero po II wojnie światowej. Niekoniecznie po obu stronach jednocześnie. Brak jest również informacji o sposobie użytkowania części mieszkalnej.

Rosyjskie panowanie w Łazienkach zakończył wybuch I wojny światowej. Już w 1914 r. wywieziono znaczną część wyposażenia ruchomego pałaców. Latem 1915 r w głąb Rosji ewakuowany został również Zarząd Pałaców Cesarskich. W sierpniu Belweder stał się siedzibą generała-gubernatora Hansa von Beselera a sąsiadujące z Łazienkami koszary zajęły wojska niemieckie.

Po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. Łazienki - wraz ze znajdującą się na ich terenie zabudową gospodarczą - stały się własnością państwową. Większość budynków zajęły organa organizującego się państwa. Urządzano w nich pomieszczenia biurowe oraz mieszkania służbowe dla urzędników.  W 1919 r. swoje miejsce w Łazienkach i ich sąsiedztwie znalazło też wojsko. Bezpośrednio sąsiadujące z zabudową gospodarczą Łazienek koszary Grodzieńskiego Pułku Huzarów Gwardii (teraz już murowane) zajął I Dywizjon Artylerii Konnej im. Generała Józefa Bema a pobliskie koszary Pułku Ułanów Gwardii Jego Cesarskiej Mości (również już murowane) w 1921 r zajęte zostały przez 1 Pułk Szwoleżerów Józefa Piłsudskiego. Żołnierze mieszkali również w koszarach kantonistów.  

W 1920 r.  w budynkach folwarku łazienkowskiego podjęto też niezbędne remonty. W stajniach Kubickiego wymieniono pokrycie wszystkich dachów na blachę ocynkowaną. W okresie międzywojennym – mimo włączenia wraz z całymi Łazienkami do gmachów reprezentacyjnych – stajnie Kubickiego (wozownie?) prawdopodobnie bywały wykorzystywane jako dodatkowe magazyny pobliskich koszar. Od 1927 r. na nowo wybudowanym w Łazienkach hipodromie regularnie odbywały się zawody hipiczne. Na razie nie wiadomo jednak czy istniało jeszcze wówczas wyposażenie stajni umożliwiające pobyt w nich koni, a jeśli tak to czy przy tej okazji bywały one wykorzystywane.

II wojnę światową stajnie Kubickiego przetrwały bez większych zniszczeń. Podczas okupacji niemieckiej zapewne - podobnie jak w poprzednich latach - pełniły funkcje głównie magazynowe.

W 1945 r. wraz z pozostałymi obiektami na terenie Łazienek stajnie Kubickiego znalazły się w dyspozycji rządu. Wobec problemów lokalowych w zrujnowanej Warszawie w niezniszczonym budynku stajni Kubickiego swe siedziby oraz powierzchnie pomocnicze znalazły różne instytucje państwowe. Nie jest obecnie znany ich wykaz ani szczegółowa lokalizacja wewnątrz budynku. W okresie powojennym kilkakrotnie zmieniało się przeznaczenie poszczególnych części i pomieszczeń tego budynku. Mieściły się to m.in. różnorakie magazyny, pracownie konserwatorskie i fotograficzne, laboratoria badawcze, gabinety lekarskie, itd. W części środkowej (mieszkalnej) w l. 60. urządzono zasilającą Łazienki kotłownię awaryjną, którą po jakimś czasie zlikwidowano urządzając w jej miejscu służbowe mieszkanie dla jednego z prominentów.

Wielokrotne przebudowy przyczyniały się do postępującego niszczenia oryginalnej substancji zabytkowej. Kolejni lokatorzy, adaptując przydzielone fragmenty budynku do swych potrzeb dodawali stopniowo nowe podziały i zmieniali zastane, z czasem całkowicie zacierając historyczny układ wnętrz. Większym przekształceniom uległa wschodnia część budynku. Przed 1956 rokiem zamurowano wrota wozowni, zastępując je drzwiami bądź oknami oraz wymieniono pokrycia dachów na dachówkę. W l. 70. w celu poprawy oświetlenia zaprojektowano przeprucie okien w miejscu wnęk zaprojektowanych przez Kubickiego (w jednej bądź obu stajniach). Pomysłu tego szczęśliwie nie zrealizowano.

Na początku lat 70. XX wieku pojawiły się niezależne grupy inicjatywne dążące utworzenia muzeów łowiectwa oraz jeździectwa. Tej drugiej, nawiązującej do przedwojennego niezrealizowanego pomysłu utworzenia Muzeum Konia prawie udało się pozyskać zachodnią stajnię (lub wozownię – różnie podawane w istniejących opracowaniach) z przeznaczeniem na Muzeum Konia. Ostatecznie jednak pomieszczenia te zostały przekazane Pracowni Konserwacji Rzeźby PKZ. W latach 70. w budynku mieściły się m.in. także pracownia fotograficzna Ministerstwa Handlu Zagranicznego i pracownia konserwatorska Muzeum Narodowego w Warszawie.

W 1995 Muzeum Łowiectwa i Jeździectwa otrzymało zachodnie stajnię i wozownię, będące najmniej przekształconymi fragmentami budynku. Ich remont i adaptacja na cele ekspozycji trwały do 1997. Pomieszczenia te przeznaczono na kolekcję hipologiczną, magazyny i biura. W 2 połowie lat. 90. XX w.  w pozostałych częściach stajni Kubickiego mieściły się pracownie konserwatorskie i laboratorium Muzeum Narodowego, kuchnia jednej z działających wówczas na terenie Łazienek restauracji oraz wspomniane wyżej mieszkanie służbowe.

W 2018 r. Muzeum Łowiectwa i Jeździectwa zostało włączone jak oddział do Muzeum Łazienki Królewskie. Po przeprowadzonym w kolejnych latach kompleksowym remoncie cały budynek znalazł się w dyspozycji jednego użytkownika.

Kompleksowym pracom remontowo-konserwatorskim budynek stajni i wozowni poddany został w latach 2019-2021 w ramach projektu „Stajnie Pegaza” opracowanego przez Muzeum Łazienki Królewskie.  Prace konserwatorskie poprzedzone zostały badaniami historyczno-archiwalnymi, mającymi na celu ustalenie dziejów, faz budowy i kolejnych przebudów obiektu, badaniami stratygraficznymi, które pozwoliły na odkrycie pierwotnej kolorystyki oraz ekspertyzami w zakresie konstrukcji i mykologii, mającymi na celu ocenę stanu zachowania. Działaniom konserwatorskim poddano m.in. fundamenty, mury, elewacje i detal sztukatorski, stolarkę okienną i drzwiową (wewnętrzną i zewnętrzną), oryginalne elementy więźby dachowej w skrzydłach budynku. Zmodernizowano instalacje elektryczną, sanitarną, teletechniczną. Elementy niezachowane, takie jak drewniane lub kamienne posadzki we wnętrzach stajni i wozowni, odtwarzane były na bazie indywidualnych rozwiązań i wykonywane metodami rzemieślniczymi. W przypadku wymiany mocno uszkodzonych lub wtórnych elementów stolarki zachowano historyczne okucia. Remont Stajni Kubickiego przywrócił czytelność pierwotnego, symetrycznego podziału wnętrza, na stajnie, wozownie, stancje woźniców i mieszkania koniuszych. W części centralnej przywrócono pierwotny poziom parteru. Odtworzono jednoprzestrzenny charakter wnętrz wozowni oraz przykrytych sklepieniem zwierciadlanym pozornym stajni oraz oryginalne powiązania pomiędzy skrzydłami i korpusem. Dzięki rekonstrukcji wrót wozowni przywrócono ich pierwotne walory użytkowe, czyli możliwość wytaczania powozów.  Na podstawie badań stratygraficznych odtworzono oryginalną kolorystykę wnętrz.  Przy okazji remontu budynek Stajni Kubickiego został dostosowany do współczesnych wymogów przeciwpożarowych oraz potrzeb osób niepełnosprawnych.  

W 2021 w budynku udostępniono publiczności dwie wystawy stałe: w zachodniej części budynku Powozownię im. Zbigniewa Prusa-Niewiadomskiego, w której zgromadzono pojazdy konne i akcesoria jeździeckie używane w XIX i XX wieku prezentowane na tle artefaktów ukazujących związane z historią Łazienek tradycje hippiczne, myśliwskie i wojskowe, we wschodniej zaś Królewską Manufakturę Tkacką, gdzie można obejrzeć m.in. działające XIX-wieczne krosna żakardowe oraz dekoracyjne tkaniny. Ekspozycja nawiązuje do tradycji królewskiej manufaktury tkanin jedwabnych i pasów kontuszowych, założonej z polecenia Stanisława Augusta około 1768 r. w Grodnie. Tu też znalazły się pomieszczenia przeznaczone na działalność edukacyjną muzeum. W części środkowej mieści się ekspozycja poświęcona technice, rzemiosłom i warsztatom powiązanym z Łazienkami Królewskimi.

Opis obiektu

Stajnie i wozownie wybudowane w latach 1825-1826 założone zostały na planie prostokątnej podkowy z dziedzińcem po stronie północnej.  Rzut ten jest nawiązaniem zarówno do poprzedniej drewnianej budowli stojącej w tym miejscu jak i niedawno ukończonego budynku stajni przy Belwederze również zaprojektowanego przez Jakuba Kubickiego.

Boczne części budynku, mieszczące stajnie i wozownie murowane z cegły. Umieszczone w licu ściany okna korpusu wskazują raczej na lżejszą konstrukcję szkieletową zastosowaną wcześniej na terenie Łazienek w Białym Domu.  Całość jest otynkowana. Ze względu na podmokły grunt budynek wzniesiono na fundamentach opartych na wpitych w ziemię palach olszowych. Część środkowa (korpus) jest podpiwniczona. Wszystkie dachy pokrywa dachówka.

Na bryłę budynku składają dwukondygnacyjny, nakryty czterospadowym dachem korpus (pierwotnie część mieszkalna), do którego symetrycznie w osi wschód-zachód przylegają parterowe, nakryte dachami trójspadowymi, stajnie, a do tych prostopadle, skierowane na północ skrzydła mieszczące wozownie. Bryła korpusu zarówno od strony północnej jak i południowej nie licuje się ze ścianami stajni, tworząc lekko wysunięte ryzality. Również prostopadłe skrzydła są nieco przesunięte do środka – ich zewnętrzne elewacje nie licują się z elewacjami stajni (wschodnią i zachodnią). Dachy wozowni są nieco niższe od dachów stajni.

Na elewację północną składają się fasady pierwotnie mieszkalnego korpusu i 2 stajni znajdujących się po obu jego stronach. Elewacja piętrowego korpusu jest trójosiowa, gładko otynkowana. Zdobią ją opaski okien – na parterze nieco bardziej rozbudowane niż na piętrze, płyciny poniżej okien piętra, jakoś nazwać te cuda nad oknami parteru oraz gzymsy kordonowy i wieńczący. Obramienie umieszczonych na osi drzwi jest analogiczne do okien parteru. W bocznych osiach pasowo boniowanych elewacji stajni znajdują się ślepe wnęki, mające tylko u góry małe półokrągłe okna. W ich osiach środkowych znajdują się drzwi, nad którymi również umieszczono zamknięte łukiem pełnym okna. Od wschodu i zachodu dziedziniec otaczają również boniowane pasowo elewacje obu wozowni zawierające po 3 zamknięte łukiem koszowym wjazdy. W czwartych – najbardziej północnych osiach znajdują się znajdują się drzwi umieszczone w zamkniętych półkoliście wnękach.  Pasowo boniowane północne elewacje wozowni mają na osiach jedynie półkoliście zamknięte płyciny.

Elewacje wschodnia i zachodnia są analogiczne – pięcioosiowe, pasowo boniowane. Ich południowe, należące do stajni partie są nieco wysunięte. Na osiach mają umieszczone w płytkich, półkolistych wnękach drzwi. Należące do wozowni partie elewacji wschodniej i zachodniej mają po 4 wysokie okna umieszczone w zamkniętych łukami pełnymi wnękach.

Elewacja południowa jest trzynastoosiowa, z czego 3 centralne osie należą do piętrowego korpusu, a pozostałe do stajni. Podobnie jak po stronie północnej elewacje stajni są boniowane pasowo, a korpusu gładko otynkowana. Środkowa korpus oś zamiast okien zawiera blendy. W elewacjach stajni znajdują się ślepe wnęki, mające tylko u góry małe półokrągłe okna.

Północną elewację korpusu oraz elewacje stajni i wozowni po obu stronach budynku łączy wspólny, obiegający je gzyms wieńczący. Na elewacji korpusu został on podkreślony dodatkowymi poziomymi akcentami na osiach bocznych okien oraz niewielkim, umieszczonym nad drzwiami tympanonem. Na południowej korpusu znajduje się umieszczony nieco wyżej gzyms podokienny. Wszystkie boniowania załamują się nad otworami, układając w pseudołuki.

Dostępność obiektu dla zwiedzających. Dostępne – Muzeum Łowiectwa i Jeździectwa.

Autor noty: Agata Kłoczko, NID, Zespół ds. rejestru i ewidencji zabytków, wrzesień 2023 r.