Biskup dobra te nadał członkom własnej rodziny, siostrze i szwagrowi Konradowi Wendepfaffe. W akcie lokacyjnym przewidziano powstanie tu parafii, która jako nieliczna na Warmii posiadała prywatny patronat. W późniejszym okresie wieś należała do rodów rycerskich, m.in. do Hatyńskich (von Hattenów), a ostatnimi właścicielami była rodzina Stachowskich.

Kościół parafialny pw. św. Marcina został wybudowany prawdopodobnie w latach 1310 – 1320. W literaturze przedmiotu uważany jest za jeden z najstarszych, murowanych kościołów warmińskich, a sama miejscowość za jedną z najstarszych wsi parafialnych na terenie historycznej Warmii. Pierwsza wzmianka w dokumentach o proboszczu Albercie pochodzi z 1345 roku. Na podstawie akt z wizytacji kościoła z 1583 roku (oraz lat późniejszych) wiadomo, że parafia w Ełdytach prowadziła własną szkołę parafialną.

Prawdopodobnie w XVII wieku do gotyckiego kościoła dostawiono nieistniejącą dziś wieżę, a w okresie baroku świątynię doposażono. Jednak znaczące zmiany dla architektury i wystroju obiektu zaszły w XIX wieku. W latach 1885-1886 kościół został częściowo przebudowany, a wnętrze gruntownie odnowione i na nowo wyposażone w stylu neogotyckim. Wtedy też pierwotne, kamienne ściany kościoła zostały nadmurowane z cegły. Od południa dostawiono kaplicę, a od północy kruchtę wejściową, obie wpasowując pomiędzy istniejące szkarpy. Kościół otrzymał także nowe więźby dachowe, strop w nawie i sklepienie gwiaździste w prezbiterium, a łuk tęczowy został powiększony. W ramach dziewiętnastowiecznej renowacji wzniesiono również dwa nowe szczyty, nad prezbiterium i nowowybudowaną kaplicą. W 1945 roku kościół został częściowo uszkodzony, zwłaszcza ucierpiała wieża kościelna, którą ostatecznie rozebrano w poł. XX wieku.

Niewielki kościół w Ełdytach Wielkich to budowla orientowana, założona na rzucie prostokąta zbliżonego do kwadratu, z prostokątnym, wydłużonym i dwuprzęsłowym prezbiterium zamkniętym trójbocznie od wschodu; do prezbiterium od północy przylega kwadratowa zakrystia o szerokości jednego przęsła sklepiennego; na osi korpusu nawowego znajduje się kruchta wejściowa od północy i kaplica od południa (obie na rzucie prostokąta).

Budowla jest przykładem kościoła jednonawowego, nietypowego dla rozwiązań warmińskich z uwagi na wyodrębnione w bryle prezbiterium. Dla kościołów wiejskich na Warmii charakterystyczny i rozpowszechniony był bowiem typ prostego kościoła salowego, z prosto zamkniętym prezbiterium.

Ściany korpusu nawowego, prezbiterium oraz zakrystii, wraz z opinającymi bryłę uskokowymi przyporami (ukośnie ustawionymi w narożnikach oraz prosto przy ścianach podłużnych), zostały pierwotnie wymurowane z nieobrobionego kamienia polnego na zaprawie wapiennej. Ceglane są szczyty, przybudówki (kaplica i kruchta) oraz wtórnie nadmurowane partie przypór i ścian obwodowych kościoła, które zwieńczone są fryzem z warstw cegieł układanych na płask rębem skośnym.

Kościół kryty jest dachem dwuspadowym z dachówką ceramiczną esówką. Prezbiterium, zakrystia i południowa kaplica mają odrębne dachy, dwuspadowe i niższe w stosunku do korpusu, przy czym dachy zakrystii i kaplicy są poprzeczne. Jedynie niska kruchta północna posiada dach pulpitowy. W zachodniej części dachu kościoła, tuż przy szczycie, znajduje się niewielka, sześcioboczna sygnaturka. Więźby dachowe pochodzą z czasów dziewiętnastowiecznej restauracji.

Ściany kościoła przeprute są wysokimi otworami okiennymi ostrołukowymi. Ich kształt powtarzają wąskie okna w zakrystii (po jednym w ścianach wschodniej i północnej) oraz w kaplicy (po jednym w ścianach zachodniej i wschodniej). Ekspozycyjna, południowa ściana kaplicy jest ozdobiona parą blend arkadowych. Jedynie otwór drzwiowy w zachodniej ścianie kościoła posiada odmienne zamknięcie łukiem odcinkowym i jest osadzony w otynkowanej wnęce, biegnącej przez całą wysokość ściany. Zachodnią ścianę nawy wieńczy trójkątny szczyt, znacznie cofnięty w stosunku do jej lica. Posiada on wtórnie ścięte krawędzie, wskutek zapewne przebudowy dachu, przez co nie zachował się jego pierwotny kształt. Szczyt ten, uważany za jeden z nielicznych reliktów gotyckiego wystroju architektonicznego budowli, jest wypełniony dwoma rzędami blend ostrołukowych, z których górne, wyższe pozbawione są wieńczących łuków. Blendy te rozdzielają płaskie słupki, ustawione równolegle do szczytu. Gotycki szczyt zachował się także nad zakrystią - w formie schodkowej, z pięcioma wąskimi, tynkowanymi blendami i okrągłymi wnękami nad blendami środkowymi, rozmieszczonymi pomiędzy równoległymi do szczytu słupkami. Słupki są dodatkowo zwieńczone przekątniowo ustawionymi sterczynkami, prawdopodobnie dodanymi w XIX wieku. Szczyt zakrystii wydziela dwustrefowy fryz, złożony z pojedynczej warstwy cegieł układanych na płask rębem skośnym oraz gładkiego pasa tynkowanego. Pozostałe szczyty - ściany wschodniej oraz kaplicy - nawiązują do średniowiecznych form szczytów schodkowych i sterczynowych i powstały w okresie dziewiętnastowiecznej regotyzacji kościoła. Szczyt wschodni kościoła, o przekątniowo ustawionych słupkach sterczynowych, został wzbogacony o fryzy arkadkowe nad blendami, a szczyt kaplicy, o płaskich słupkach sterczynowych, o wgłębne fryzy poziome i pionowe.

Wystrój i wyposażenie kościoła jest głównie neogotyckie, w tym ołtarz główny, ołtarze boczne, ambona, chór muzyczny, barwne polichromie ścian, sklepienia i sufitu, rzeźba św. Rocha (z ok. 1850 r. autorstwa Carla Jeroschewitza) oraz rzeźby św. Piotra i Pawła (z ok. 1840 r. autorstwa Wilhelma Biereichela).

Zabytki ruchome z wcześniejszego okresu:

• rzeźba św. Marcina, poł. XVII w.;
• zespół rzeźb barokowych z ok. 1700 r.;
• św. Jan Chrzciciel, św. Augustyn, Michał Archanioł, Immaculata, Chrystusa Zmartwychwstały i św. Józef z Dzieciątkiem;
• płyta nagrobna Jana Nenchena, burgrabiego orneckiego, zmarłego w 1634 roku;
• drewniane lichtarze procesyjne z postaciami aniołów z 2 poł. XVIIIw. W kościele zgromadzone są też zabytki sztuki złotniczej, m.in.:
• srebrny kielich mszalny z 1646 roku;
• taca i dzban mszalny wykonane przez złotnika z Dobrego Miasta Michała Bartolomowicza; - srebrna lampka wieczna z ok. 1730 r.;
• lichtarze z cyny – XVIII w.;
• gotycka, granitowa chrzcielnica.

Bibliografia

T. Chrzanowski, Przewodnik po zabytkowych kościołach północnej Warmii, Olsztyn 1978.

Model 3D