Historia

Nie jest znana dokładna data lokacji miasta, ale uznaje się, że prawa miejskie Dzierżoniów otrzymał prawdopodobnie około połowy XIII w. Miasto założone zostało zapewne przed 1230 rokiem. Po raz pierwszy było wzmiankowane w dokumencie biskupa Tomasza I z 1258 r., wymieniającym gród nad Piławą. Dzierżoniów już na początku XIV w. stał się jednym z większych ośrodków księstwa świdnicko-jaworskiego. Oparty na rozwoju rzemiosła i handlu suknem rozkwit gospodarczy miasta przypadł na przełom wieków XVI i XVII. Wówczas nastąpił ożywiony ruch budowlany. Kres rozkwitu miasta położyła wojna trzydziestoletnia (1618 - 1648). Kolejny okres świetności Dzierżoniowa trwał od około 2. poł. XVIII do 1945 r., osłabiony tylko w czasie I wojny światowej. Przez krótki okres, w latach 1816-20, miasto było stolicą jednej z rejencji prowincji śląskiej. II wojna światowa nie przyniosła większych strat w zabudowie starego miasta. Krytycznie ocenia się wyburzenie w latach 60. ubiegłego stulecia zniszczonej zabudowy północnej pierzei rynkowej, gdzie znajdowały się jedne z najstarszych kamienic oraz zastąpienie jej typową zabudową wielorodzinną.

Opis

Usytuowane na podsudeckim szlaku łączącym Zgorzelec z Nysą, na niewielkim wyniesieniu miasto założone zostało na planie owalnym, z rynkiem oraz siecią prostopadłych ulic. Wykształcony w średniowieczny układ przestrzenny miasta ograniczony linią murów miejskich zachowany jest do dzisiaj. Miasto otoczone zostało pod koniec XIII w. murami, które stanowią cenny przykład dobrze zachowanych miejskich, okazałych umocnień średniowiecznych. Mury wzmocnione zostały o dodatkowy pierścień zewnętrzny zapewne w 1. poł. XV wieku, a w 1633 r. o dodatkowe ziemne umocnienia i szańce. Nowożytne umocnienia miejskie w Dzierżoniowie tworzył podwójny pierścień kamienno-ceglanych murów, oddzielony fosą od zewnętrznych ziemnych szańców, z czterema bramami: Wrocławską (pn.), Ząbkowicką zwana też Piławską (wsch.), Wodopojową (pd.), Świdnicką (zach.), oraz basztami i półbasztami łupinowymi w wewnętrznym pasie murów. Na terenie miasta znajdowały się dwa zamki, istniejące jeszcze w XVIII w.: usytuowany po południowej stronie kościoła farnego, w literaturze określany jako zamek wójtowski Hummelschloss (ruiny zabezpieczone w 1801 roku, obecnie nieistniejący) oraz książęcy przy Bramie Świdnickiej (ruiny zamku rozebrane w 1795 roku, na jego miejscu zbudowany kościół ewangelicki). Historyczny, ukształtowany w średniowieczu układ miasta na planie zbliżonym do koła, charakteryzuje się centralnie położonym, czworobocznym, obszernym rynkiem z blokiem zabudowy śródrynkowej i ratuszem oraz z siecią prostopadle wytyczonych ulic. Na południe od placu rynkowego usytuowany jest kościół parafialny pw. św. Jerzego - wzmiankowany już w 1258 roku, przypuszczalnie istniejący już w czasach przedlokacyjnych, a w obecnej formie wzniesiony w 1 poł. XIII w., rozbudowany w latach 1338-89 oraz gruntownie przebudowany w latach 1555-58. W północnej części miasta znajduje się dawny kościół klasztorny augustianów-eremitów, obecnie rzymskokatolicki kościół pomocniczy pw. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny wraz z budynkiem klasztoru, wzniesiony zapewne w 2. ćw. XIV wieku. Na terenie zrujnowanego zamku książęcego przy bramie Świdnickiej w latach 1795-98 wzniesiono wg projektu czołowego śląskiego architekta Carla Gottharda Langhansa kościół ewangelicki. Monumentalna, wieżowa fasada kościoła zamknęła perspektywę wschodniego odcinka wychodzącej z Rynku ul. Świdnickiej. Obok, również na terenie zamku w końcu XIII lub w 1. poł. XIV w. wybudowano kaplicę. Obecną, neogotycką formę kaplica (obecnie rzymskokatolicki kościół pomocniczy p.w. Trójcy Świętej) uzyskała w wyniku odbudowy po pożarze w latach 1851-53. W 2. poł. XIII w. istniał już w Dzierżoniowie ratusz z sukiennicami. Przebudowany gruntownie został w latach 1873-75. Ratusz zajmuje część bloku śródrynkowego, a zachowana wieża gotyckiej budowli ratuszowej stanowi istotną dominantę w krajobrazie miasta. Historyczna zabudowa staromiejskiego centrum Dzierżoniowa jest stosunkowo dobrze zachowana. Są to kamienice wznoszone w układzie pierzejowym, głównie trzy- i czterokondygnacyjne. Trzon budynków często średniowieczny czy nowożytny, elewacje o detalu historyzującym i secesyjnym. Najbardziej reprezentacyjne domy mieszczańskie zlokalizowane są przy Rynku – w południowej oraz wschodniej i zachodniej pierzei. Domy w pierzei północnej zostały wyburzone w latach 60. ubiegłego stulecia i zastąpione wielorodzinną zabudową blokową. Okazałością wyróżniają się domy rynkowe nr 18, 39 , 55, jak również narożne przy głównych ulicach odchodzących od Rynku, o adresach: ul. Ząbkowicka 2, ul. Świdnicka 2. Na szczególną uwagę zasługuje kamienica Rynek 39 – dawna własność kupca Melchiora Kellnera, w obecnej, klasycystycznej formie będąca przebudową domu renesansowego. Przebudowa miała miejsce w latach 1801-03 i była dziełem L. Niederäckera. W ciągu ostatnich trzech dekad XIX w. w obrębie murów miejskich miała miejsce szeroko zakrojona przebudowa kamienic zgodnie z wymogami przeciwpożarowymi. Powstawały okazałe budynki w układzie kalenicowym o fasadach z przewagą elementów neorenesansowych i neobarokowych. Zespoły takich kamienic zachowane są się przy ul. Świdnickiej i Wrocławskiej. Z końcem XVIII w. rozpoczęto proces stopniowej likwidacji umocnień miejskich. W 1 poł. XIX w. rozebrano bramy miejskie. Na tych terenach od 1864 r. rozpoczęto zakładanie promenady. Urbanistyczny projekt założenia promenady powstał w 1879 r., autorstwa G. Herdena.  Do czasów obecnych mury zachowane są w trzech odcinkach: południowo-zachodnim od wylotu ul. Świdnickiej do ul. I. Krasickiego, południowym i północno-wschodnim. Od południa wmurowane zostały dwa portale przeniesione z kamienic rynkowych pod koniec XIX w.: późnorenesansowy z 1569 r. oraz drugi manierystyczny z pocz. XVII w. oraz przeniesiony już w latach 60. XX w. renesansowy portal z 1569 r. Dwie przebudowane baszty w południowym i południowo-zachodnim odcinku murów, zaadaptowane zostały do celów przyrodniczych na pocz. XIX w. przez przedstawiciela jednej z najbardziej znamienitych rodzin kupieckich Dzierżoniowa Friedricha Augusta Sädebecka. Przed bramami miejskimi rozwinęły się przedmieścia. Przed bramą Świdnicką znajdował się cmentarz z kościołem. Około roku 1290, na przedmieściu ząbkowickim, zbudowany został kościół Bożogrobców p.w. św. Barbary, obok kościoła znajdował się klasztor ze szpitalem. Relikty budynków zachowane są w murach kamienicy przy ul. Ząbkowickiej 48. W wyniku ożywienia budowlanego w mieście w 1 poł. XIX w. powstało wiele nowych budynków, w tym budynki użyteczności publicznej: dom bractwa strzeleckiego przy ul. Strzelniczej z 1820 r. oraz przytułek i szpital dla ubogich przy ul. Miodowej z 1824 r. W 1855 r. otwarto połączenie kolejowe Dzierżoniowa ze Świdnicą, w 1855 r. przedłużono linię kolejową do Ząbkowic, a w 1900 r. otwarto prywatną linię kolejową do Srebrnej Góry. Szybki rozwój przemysłu oraz intensywny wzrost liczby ludności w mieście przyczyniły się do rozwoju miasta poza obrębem murów miejskich. W 1890 r., dla pozyskania nowych terenów budowlanych, w granice administracyjne Dzierżoniowa włączono wieś Ernsdorf. Na obszarze tym budynki związane z miastem powstawały już wcześniej. Przy obecnej ul. Świdnickiej, w 1859 r., wzniesiony został okazały neogotycki gmach sierocińca ufundowany przez J.F. Frägera. W latach 80. XIX w. w tym rejonie zaczęła się pojawiać zabudowa willowa. Plan zabudowy ul. Świdnickiej zatwierdzono w 1897 r. Stała się ona najbardziej reprezentacyjną ulicą przedmieścia, zabudowaną okazałymi willami z rozległymi ogrodami. Równie bogatą zabudowę uzyskała ul. Pocztowa oraz ul. A. Mickiewicza z secesyjnymi budynkami, wśród których wyróżnia się budynek szkoły średniej dla dziewcząt (Höhere Mädchenschule), obecnie mieszczący Zespół Szkół nr 1. Nieco skromniejsze wille wzniesiono przy ul. Szkolnej i ul. I. Daszyńskiego.  W związku z rozwojem miasta powstały liczne budynki użyteczności publicznej. Wśród najważniejszych przedsięwzięć wymienić należy budowę szpitala Johanniter Krankenhaus – 1855 r., l. 60. XIX w.), synagogi – 1875 r.; budynku poczty – l. 1886-87, rzeźni miejskiej – 1878 r. Wzniesiono również liczne budynki szkolne: w latach 1894-95 zbudowana została szkoła ewangelicka przy ul. Garncarskiej (Evangelische Volsschule I), obecnie II Liceum Ogólnokształcące, w latach 1867-68 Królewska Szkoła Realna I Stopnia (Königlische Real Schule Erster Ordnung), obecnie I Liceum Ogólnokształcące przy ul. marsz. Józefa Piłsudskiego. W 1903 roku wzniesiony został okazały neogotyki gmach sądu (obecnie Komenda Powiatowa Policji) przy ul. Ząbkowickiej z usytuowanym na tyłach parceli budynkiem aresztu. Około roku 1910 przy obecnej ul. Słowiańskiej 3 zbudowano szpital St. Josef Krankenhaus, obecnie Zakład Opiekuńczo-Leczniczy sióstr Elżbietanek. W końcu XIX i na początku XX w. Dzierżoniowie powstały duże zakłady przemysłowe. Dogodnym miejscem lokalizacji nowych zakładów były tereny po południowej stronie miasta z bliskością linii kolejowej oraz rzeki Piławy, w rejonie dzisiejszej ul. Batalionów Chłopskich. W 1868 r. usytuowano tutaj kompleks budynków młyna parowego, rozbudowany w 1934 roku. Około 1900 r. zbudowany został zespół zakładów włókienniczych Rosenberga. Pod koniec XIX w. powstała nowa przemysłowa dzielnica przy obecnej ul. J. Kilińskiego (Peterswaldauerstrasse), gdzie usytuowano budynki nowej gazowni, browaru oraz zakładów włókienniczych. Również na terenie dzisiejszego Dzierżoniowa Dolnego powstały zakłady włókiennicze, przy ul. Brzegowej oraz Złotej. Po zakończeniu I wojny światowej miał miejsce intensywny rozwój budowlany miasta, głównie skupiony na budownictwie mieszkaniowym, w obrębie osiedli robotniczych. W latach 20. i 30. XX w. w zachodniej części miasta wzniesiona została dzielnica domów mieszkalnych (tzw. Osiedle Sädebecka - historyczna nazwa: "Sädebecksiedlung") wydzielone ulicami Gen. S. Grota-Roweckiego, J. Słowackiego i 11. Listopada, z ulicami Lipową, Marszałkowską i Brzozową (ok. 1925-35 r.). W latach 20. XX w. w południowo-zachodniej części miasta (południowa część ul. Batalionów Chłopskich), powstało osiedle domów jedno- i kilkurodzinnych w otoczeniu ogródków przydomowych. W latach 1931-34 przy ul. Ząbkowickiej powstało osiedle domów drewnianych wg projektu Metznera. Wśród budynków użyteczności publicznej z okresu międzywojennego wyróżnia się kompleks dawnej szkoły rolniczej (Landwirtschafts-und Gewerbe-Schule) – zrealizowany w latach 1927-29, wg projektu K. Erbsa (obecnie Plac Konstytucji 3 Maja 5), oraz łaźnia miejska, wzniesiona w latach 1925-27, według projektu tego samego architekta (obecnie ul. H. Sienkiewicza 13).

Zabytek dostępny.

Oprac. Bogna Oszczanowska, OT NID we Wrocławiu, 06.04.2017 r.