świętokrzyskim. Nie mniej godne obejrzenia są dwie kopułowe kaplice z czaszami dekowanych stiukami. We wewnątrz kościoła przetrwały bogate wyposażenie z XVII-XX w. i cenna późnogotycka polichromia w prezbiterium.

Historia

Według tradycji najstarszy działoszycki kościół ufundował bp krakowski Iwo Odrowąż ok. 1220 roku. Miała to być budowla kamienna, ale do dziś nie odnaleziono jej pozostałości. W 1326 r. źródłach odnotowano pierwszy raz pierwszą miejscową parafię. Obecny kościół powstał po 1409 r., w związku nadaniem praw miejskich Działoszycom. Przed 1637 r. dobudowano do niego kaplicę św. Anny, a ok. 1663 r. kaplicę pw. Matki Bożej Różańcowej z fundacji Andrzeja Gogoła, Przed 1664 r. nadano mu dodatkowe wezwanie św. Trójcy. W wizytacji 1664 r. wskazano, iż dach wymagał naprawy. W końcu lat 60. XVII w. kościół gruntownie wyremontowano i na nowo sklepiono. Przed 1717 r. zmodernizowano jego wyposażenie, prace te wykonał nieustalony warsztat małopolski naśladujący stylistykę Jerzego Hankisa. Obecny kształt świątynia i jej otoczenie uzyskały w 2 poł XIX wieku. Wówczas dobudowano do kościoła neogotyckie przęsła i wieżę (1897-98 proj. Władysław Pietrzykowski, wyk. Klima z Kielc), kostnicę (1882-83) i przedsionek przy kaplicy św. Anny (1864), a także wystawiono mur oporowy okalający cmentarz przykościelny (1867-77). Ponadto w latach 1882-83 odrestaurowano wyposażenie świątyni. Kolejne prace przeprowadzono przy nim tuż przed i w trakcie I wojny światowej, m.in. w 1916 r. Wojciech Kossak poddał „konserwacji” wystrój malarski kaplicy św. Anny. W latach 70.-80. XX w. przeprowadzono gruntowną restaurację wyposażenia (1976) i wystroju kościoła (1980-85), w trakcie tych prac odkryto w prezbiterium późnogotyckie freski, które odsłonięto i odnowiono w latach 1986-89.

Opis

Kościół parafialny położony jest na wzniesieniu, w pobliżu centrum miasta. Ustawiony został pośrodku dawnego cmentarza, obwiedzionego kamiennym murem, który pełni również rolę muru oporowego dla tego wzgórza. Orientowana niejednolita stylistycznie świątynia jest budowlą jednonawową z gotyckim dwuprzęsłowym prezbiterium, zakończonym trójbocznie, do którego od pn. przylegają prostokątne i niskie: zakrystia z przedsionkiem. Czteroprzęsłową nawę ujęto po bokach barokowymi kaplicami z przybudówkami, a od zach. dostawiono do niej wysoką, neogotycką wieżę z ostrosłupowym hełmem. Pn. kaplica pw. św. Anny ma prostokąty rzut i dobudowano do niej od wsch, i zach. kwadratowe, niski przedsionek i składzik. Ośmioboczna, dwupoziomowa pd. kaplica kopułowa pw. Matki Boskiej Różańcowej, w przyziemiu ma umieszczoną kaplicę Grobu Chrystusa; z boku dostawiono do niej kwadratowy składzik. Świątynię wymurowano z ciosów kamiennych i cegły, częściowo obustronnie wytynkowano, a jej prezbiterium opięto przyporami. Korpus nawowy nakryto dwuspadowym dachem z kamienną sygnaturką. Elewacje obiektu są zróżnicowane, na przyporach pd. prezbiterium zachował się późnogotycki pinakle i zegar słoneczny z datą 1618. Gotyckie wnętrze kościoła zmodernizowane w latach 60. XVII w. ma jednolity barokowy wyraz, który nadały wprowadzone weń wtórne podziały architektoniczne (pilastry, gurty) i dekoracje sztukatorskie. Nakrywają je sklepienia: kolebkowo-krzyżowe (nad prezbiterium z stiukowymi szwami sklepiennymi i zakrystią), kolebkowe z lunetami (nad nawą na gurtach z dekoracją stiukową, w kaplicy św. Anny). Niezwykle bogata dekoracja sztukatorska znajduje się w ośmiobocznej czaszy kaplicy MB Różańcowej. Jest ona podzielona gładkimi listwami na osiem pól, w których dostrzec można medaliony o małżowinowo-chrząstkowych obramieniach z dekoracją figuralną. W kartuszach tych umieszczono polichromie z XIX w. (ukazujące, m.in.: Ukrzyżowanie, M. Boską, wg B. Murilla i postacie świętych). Wokół otworu latarni umieszczono postacie klęczących aniołów z rękami wzniesionymi do góry. Wejście do kaplicy św. Anny akcentuje kamienny portal z datą 1637. Ściany i sklepienie prezbiterium pokrywają polichromie: gotyckie na pd. ścianie z 2 poł. XV w. ze scenami ilustrującymi wyznanie wiary „Credo” i Drzewo Jessego (?) i ornamentami; pozostałe freski są barokowe z 2 poł. XVII w. Wejście z prezbiterium do zakrystii akcentuje kamienny portal z 1637 r., w jej wnętrzu umieszczono boazerię z komodami i szafkami z obrazami z życia św. Jana Chrzciciela z pocz. XVIII w. Wśród wyposażenia wnętrza kościoła godnymi uwagi są: „marmurowe” epitafium ks. Jana Żmudzkiego (zm. 1739, niezidentyfikowany warsztat dębnicki), snycerska obudowa łuku tęczowego z rzeźbą Chrystusa Ukrzyżowanego z aniołami z ok 1700 r., Obraz Marii prowadzącej Dzieciątko z 1 poł. XVII w. z k. XVII „sukienka”, portrety trumienne Józefa i Anny Stekiwiczów z 1 poł. XVIII w., ołtarz boczny św. Anny po 1637 r., 2 poł. XIX, ołtarz boczny MB Działoszyckiej po poł. XVIII w., ambona przed 1717 (wg grafiki Jeana Lepautre’a Młodszego), pod kaplica grobu Chrystusa ( rzeźbami Chrystusa 2 poł. XVIII w.).

Zabytek dostępny. Możliwość zwiedzania po wcześniejszym uzgodnieniu z proboszczem.

Oprac. Łukasz Piotr Młynarski, OT NID w Kielcach, 10-04-2016 r.