Jest przykładem dobrze przemyślanego rozwiązania planistycznego, jedynego możliwego przy ówczesnym zasiedleniu ul. Kłodzkiej. Dzięki niemu można było zbudować kościół znacznie większy od starszego oraz ukształtować przed nim plac umożliwiający wyeksponowanie go. Ponadto architektura kościoła w Dusznikach Zdroju, jego wystrój i wyposażenie, a szczególnie barokowe ambona w formie wieloryba i ołtarz boczny Czternastu Wspomożycieli mają wybitne wartości artystyczne.

Historia

Miasto Duszniki i pośrednio tutejszy, drewniany zapewne kościół wzmiankowane w 1324 r. W czasie reformacji, latach ok. 1560-1603 kościół użytkowany przez protestantów. W 1567 r. zbudowany kolejny, murowany, późnogotycki, orientowany, usytuowany równolegle względem ul. Kłodzkiej, złożony z prostokątnego prezbiterium z przyporami oraz z krótkiej nawy. W 1576 r. wzniesiona wieża. W 1603 r. kościół odebrany protestantom i oddany jezuitom (kontrreformacja), ale nie użytkowany z powodu braku duchownych i wiernych. Zniszczony wraz z plebanią w pożarze w 1605 r. Przejęty ostatecznie przez katolików w 1623 r. Odbudowany w 1629 r., poświęcony w 1656 r., a w r. 1675 wieża przebudowana, w stylu wczesnego baroku. Następnie w latach 1708-1710 wzniesiony znacznie większy obecny kościół, usytuowany prostopadle do starego, z którego zachowane tylko prezbiterium, dolne kondygnacje wieży z portalem z 1576 r. i fragment pd. muru obwodowego nawy. Relikty te włączone przez budowniczego, Lorenza Meysera z Kłodzka w przedsionek nawy. Dawne prezbiterium przekształcone w kaplicę Męki Czyśćcowej, nadbudowane wieżowo i nakryte namiotowym hełmem. W dawnych jeszcze formach zachowana wieża, z dachem dwu- lub czterospadowym. Prace budowlane i prace przy tworzeniu wystroju wnętrza zakończone w 1730 r. Formy bryły kościoła, prezbiterium i jego układ z dwiema symetrycznymi przybudówkami reprezentatywne dla lokalnego, schyłkowego wczesnego baroku z pocz. XVIII w., podobnie jak formy artykulacji wnętrza, portalu w fasadzie, wykrojów okien oraz formy sklepień. Pierwotny wygląd fasady znany tylko z ikonografii, bogatszy formalnie, z bogato zdobionym szczytem wolutowym. Ukształtowany w latach ok. 1720-1730 w stylu baroku dojrzałego. W 2 poł. XVIII w. i w 1 poł. XIX w. kościół przebudowywany. Wymienione sklepienie prezbiterium na nowe, podobne (1771 r.). W 1780 r. zbudowany w stylu późnego baroku nowy chór muzyczny i wykonana przez dusznickiego malarza Grunda nowa, nieznana obecnie polichromia wnętrza. W 1817 r. wzniesiona kaplica. W 1816 r. przebudowywana dzwonnica, a w latach 1845-1847 odbudowywana po pożarze. W tym też czasie barokowy wystrój fasady uproszczony i przekształcony w duchu neoklasycyzmu. Ponadto może wtedy ujednolicony przestrzennie przedsionek w fasadzie, wykonane obecne obramienia okien oraz okienna stolarka. Zapewne w latach 1852-1858 przebudowana w stylu neoromańskim szkoły berlińskiej izba dzwonowa wieży. Wnętrze kościoła odnowione w 1900 r. i prawdopodobnie w tym też czasie wykonana polichromia jego sklepienia. W 1919 r. remontowana fasada, a w 1928 r. przebudowana kaplica Męki Czyśćcowej. Kościół remontowany także w latach 1934 oraz w 2 poł. XX w.

Opis

Kościół murowany, tynkowany, nie orientowany, zwrócony fasadą ku ul. Kłodzkiej. Jednonawowy, z węższym prezbiterium zamkniętym półkoliście, flankowanym przez dwie podobne przybudówki z oratoriami na piętrach. Bryła korpusu kościoła ujednolicona, nakryta wspólnym dachem. Do wsch. elewacji nawy dobudowana kaplica. W elewacji frontowej niższy przedsionek, na którego wsch. krańcu usytuowane dawne prezbiterium, a na zach. — czworoboczna, zasadniczo kamienna wieża. Fasada z wyodrębnionym dwukondygnacjowym przedsionkiem, zwieńczona szczytem wolutowym z artykulacją pilastrami, z trójkątnym naczółkiem i z podciętymi spływami. W centrum przedsionka kamienny portal. Elewacje dzielone podziałem ramowym oraz zwieńczone profilowanymi gzymsami koronującymi. Okna umieszczone wysoko, w profilowanych, tynkowych obramieniach. Portale zewnętrzne kamienne, listwowe. Wieża dzielona gzymsami. W jej zach. elewacji późnogotycki portal z 1576 r. Izba dzwonowa wieży licowana ciosami kamiennymi, z których wykonane także podział architektoniczny i obramienia okien. Hełm wieży ostrosłupowy. Wnętrza prezbiterium dzielone pilastrami (z marmoryzowanymi trzonami) na wysokich cokołach. Powyżej belkowanie i sklepienie kolebkowe z lunetami oraz z gurtami. Sklepienie ozdobione dekoracyjną polichromią w neobarokowo-neoklasycystycznych formach. W czterouszakowych plafonach: Ostatnia Wieczerza (w prezbiterium), Przekazanie Św. Piotrowi misji tworzenia Kościoła, Zesłanie Ducha Świętego, Wniebowstąpienie i Śmierć Św. Piotra (w nawie). W lunetach kartusze w roślinnej oprawie z przedstawieniami alegorycznymi. Gurty sklepienne dekorowane płycinami z motywami roślinnymi, a nisze okienne stylizowanym ornamentem wstęgowo-cęgowym. W zach. część nawy wbudowany dwukondygnacjowy chór muzyczny posadowiony na wielopolowym sklepieniu krzyżowym z gurtami, opartym na toskańskich kolumnach. Dolny balkon chóru o linii wklęsło-wypukłej. Powyżej 2 balkony po obu stronach prospektu organowego. Balustrady chóru muzycznego pełne, zdobione polichromią. Wyposażenie kościoła głównie barokowe, w większości może autorstwa kłodzkiego rzeźbiarza Michaela Kösslera. Złożone z: architektonicznego ołtarza głównego (ok. 1720 r.) z obrazem Pożegnanie Św. Piotra i Pawła (Peter Brandl), z dwóch architektonicznych ołtarzy bocznych, z ołtarza Czternastu Wspomożycieli w kaplicy Dusz Czyśćcowych (ok. 1718-1730), z ambony w formie wieloryba (ok. 1720-1740), z pendantu do niej — grupy rzeźbiarskiej ze Św. Janem Nepomucenem, z prospektu organowego (1 poł. XVIII w.) oraz z renesansowej chrzcielnicy (1560). Zachowane: witraże (historyzm, 1900, J. Fuchs,), rokokowe, balustrady obu oratoriów (ok. poł. XVIII w.), barokowe rzeźby, neoklasycystyczne, frontowe drzwi i stolarka okienna (1 ćw. XIX w.) i neogotycki ołtarz pw. NMP w kaplicy (4 ćw. XIX w.).

Zabytek dostępny przez cały rok.

Oprac. Iwona Rybka-Ceglecka, OT NID we Wrocławiu, 21.06.2016 r.