Wartość i znaczenie zabytku

Wzniesiony na początku XVII wieku jest unikatowym w skali Europy zabytkiem techniki.

Trzy kolejne rody papierników prowadziły tu przez kilka stuleci produkcję słynącego z wysokiej jakości papieru czerpanego. Stosowanie pionierskich metod produkcyjnych już w XVIII wieku przyniosło przedsiębiorstwu duży rozgłos. Wyrazem jego doskonałego prosperowania jest okazała zewnętrzna forma papierni, zdradzająca dbałość właścicieli o jej reprezentacyjny charakter. Dekoracyjnie opracowane elewacje drewnianego budynku w połączeniu z niezwykle rzadkimi w obiektach przemysłowych polichromiami wnętrza czynią z niego wybitny zabytek tego typu architektury.

Dusznicki młyn papierniczy, mimo narażenia na pożary i powodzie, zachowany jest bez większych zmian. Nie podzielił też losu innych podobnych mu obiektów, które w XIX wieku były likwidowane lub zamieniane na fabryki wyposażone w nowoczesne maszyny produkcyjne. Ceniona ze względu na jej historyczną wartość tradycja ręcznego wyrobu papieru już wówczas była świadomie podtrzymywana, dziś natomiast stanowi oś programu edukacyjnego prowadzonego przez działające tu Muzeum Papiernictwa, które tę spuściznę konsekwentnie chroni i promuje.

Historia

Jak podają dokumenty archiwalne papiernia w Dusznikach istniała przed 1562 rokiem. Pierwszy znany tutejszy papiernik Ambrosius Tepper odsprzedał swoją część czerpalni przybyszowi z Saksonii o nazwisku Kretschmer (w rękach tej rodziny papiernia pozostała przez cały XVII wiek). Podczas powodzi w 1601 roku budynek uległ zniszczeniu. Niewielkie murowane fragmenty, które ocalały, wykorzystano przy jego odbudowie. Nowy obiekt wzniesiony przez Gregora Kretschmera został ukończony w 1605 roku. W roku 1706 dobrze prosperującą papiernię przejął ród Hellerów przybyły z czeskiego Frydlandu. Wytwarzany tu papier już wówczas zaliczany był do najlepszych na Śląsku (na terenie hrabstwa kłodzkiego wytwórnia posiadała monopol na dostarczanie papieru do wrocławskich urzędów).

Hellerowie unowocześnili produkcję, wprowadzając w 1719 roku koło nasiębierne, następnie około 1737 roku znacznie wydajniejszy od stosowanej wcześniej stępy młyn do przetwarzania szmat na masę papierniczą, zwany holendrem, a w 1753 roku maszyny do cięcia szmat i gładzenia papieru. Usprawnienia te wpłynęły na wzrost produkcji, co wiązało się z koniecznością rozbudowy przedsiębiorstwa. Powstał obszerny budynek suszarni (wykorzystywany także jako magazyn), połączony z pierwotną papiernią łącznikiem, jak również ozdobny pawilon wejściowy. Okres świetności dusznickiej wytwórni trwał do końca XVIII wieku.

W 1822 roku zespół papierni został odsprzedany rodzinie Wiehrów, która zarządzała nim do 1939 roku. Dopiero na początku XX wieku właściciele zdecydowali się na przeprowadzenie pewnych inwestycji, próbując dostosować obiekt do nowoczesnych potrzeb produkcyjnych (np. likwidacja koła wodnego i zainstalowanie w jego miejscu turbiny). Było to jedyne miejsce na Śląsku, gdzie nadal prowadzono produkcję papieru czerpanego, z przeznaczeniem dla wąskiej grupy koneserów. Mając świadomość zabytkowego charakteru papierni, ostatni właściciel Carl Wiehr przekazał ją miastu na cele publiczne z życzeniem przekształcenia na muzeum techniki. Ideę tę udało się zrealizować dopiero w 1968 roku, po przeprowadzeniu kompleksowego remontu konserwatorskiego niszczejącego od czasu II wojny światowej obiektu. Muzeum Papiernictwa zadbało między innymi o odtworzenie niezachowanych urządzeń i wznowienie ręcznego procesu wytwarzania papieru w celach pokazowych.

Opis

Młyn papierniczy w Dusznikach położony jest nad Bystrzycą Dusznicką, na południowych obrzeżach miasta, przy historycznym szlaku prowadzącym z Wrocławia do Pragi. Drewniany budynek papierni składa się z trzech powiązanych ze sobą członów: młyna, suszarni oraz pawilonu wejściowego w obrębie mostku łączącego obiekt z drogą.

Młyn i suszarnia przylegają do siebie ścianami szczytowymi. Cechą wspólną obu budynków jest wysoki, dwuspadowy, pokryty gontem dach z kilkukondygnacyjnymi strychami. Połacie dachu podzielone są poziomo pasami otworów wietrznikowych. Młyn wzniesiony został w konstrukcji ryglowej, na wysokiej kamiennej podmurówce. Od strony zachodniej i południowej elewacja części murowanej (parteru i pierwszego piętra) pokryta jest zdobieniami wokół okien, składającymi się z naprzemiennie stosowanych motywów rozety i półrozety wpisanych w półkoliste naczółki. Spośród siedemnastu okien ściany zachodniej trzy są malowanymi atrapami. Cechą wyróżniającą zachodnią elewację i nadającą całej sylwecie młyna unikatowy charakter jest szczyt ozdobiony efektownymi wolutami i tympanonem - elementami wzorowanymi na barokowej architekturze murowanej. Od strony północnej w środkowej części dachu wykonano nadbudowę mieszczącą klatkę schodową (służyła do wnoszenia mokrego papieru i znoszenia suchego). Od strony południowej na wysokości pierwszego piętra znajduje się kamienny wykusz latrynowy.

Wnętrza papierni pierwotnie podzielone były na dwie części - produkcyjną i mieszkalną. W pomieszczeniach o przeznaczeniu mieszkalnym zachowała się cenna polichromia z XVIII i XIX wieku. Są to kompozycje złożone głównie z elementów roślinnych, architektonicznych, także mniej liczne sceny figuralne (jedna z nich identyfikowana jest jako Pożegnanie Józefa z żoną Putyfara). Na parterze od początku istnienia młyna odbywała się produkcja. Obecnie eksponowane są tu urządzenia produkcyjne: holender służący do mielenia surowców na masę papierniczą, urządzenia oczyszczające masę, dwie kadzie czerpalne, prasa do odciskania wody, prasa do gładzenia papieru. W części pomieszczeń pierwszego piętra znajduje się wystawa muzealna ukazująca historię papiernictwa na świecie, w Polsce i na Dolnym Śląsku, dzieje papierni dusznickiej, a także historię techniki i technologii wytwarzania papieru. Biegnący wzdłuż osi budynku korytarz mieści galerię XX-wiecznych karykatur polskich papierników.

Budynek suszarni w odróżnieniu od młyna jest w całości drewniany, o elewacjach pozbawionych dekoracji. Na zachodniej ścianie, przy łączniku z budynkiem głównym, na początku XX wieku zainstalowano dźwig blokowy do transportu papieru. Na parterze znajdowały się magazyny surowców, górne kondygnacje służyły do suszenia papieru. Obecnie udostępniane jest zwiedzającym jedynie drugie i trzecie piętro - znajduje się tu ekspozycja prezentująca dawną technikę suszenia papieru z wykorzystaniem oryginalnych wieszaków.

Ozdobny, ośmioboczny pawilon wejściowy jest dwukondygnacyjny, nakryty kopułowym dachem gontowym. Elewacja piętra została ozdobiona motywami identycznymi jak elewacje młyna.

Otoczenie papierni od strony południowej stanowi zorganizowana na wolnym powietrzu ekspozycja wielkogabarytowych maszyn papierniczych sprowadzonych z różnych zakładów. Na początku XXI wieku urządzono także na terenie posesji muzealnej ogród tematyczny roślin włóknistych wykorzystywanych jako surowce w produkcji papieru.

Zabytek dostępny dla zwiedzających.