Posadowione po obu stronach drogi do Szkaradowa i Jutrosina wyznaczają osie widokowe od strony dróg wjazdowych do Dubina i są elementem ekspozycji krajobrazowej całego układu przestrzennego dawnego miasta. Ich w przewadze dobrze zachowana, niezmieniona konstrukcja stanowiąca przykład XIX-stowiecznego budownictwa gospodarczego na terenie południowej Wielkopolski i wynikające z usytuowania walory krajobrazowe czynią je zespołem wyjątkowym o znaczeniu ponadregionalnym.

Historia

Pierwsze ślady osadnictwa na tym terenie sięgają X wieku. W 1267 roku za sprawą Bolesława Pobożnego powstała w Dubinie kasztelania. Od XIII do XV wieku Dubin był własnością południowej linii rodziny Awdańców. W następnych wiekach Górków, Roszkowskich, Jastrzębskich, Koźmińskich i Czartoryskich. W 1284 roku Dubin jako pierwsza osada ziemi rawickiej, a 22 na terenie Wielkopolski otrzymał prawa lokacyjne z ręki księcia Przemysła II. Największą liczbę mieszkańców osiągnął w XVI stuleciu (1580 r.) - 710 mieszkańców w 50 domach. W 1717 roku mieszkało w Dubinie zaledwie 161 osób, w 1780 - 524 mieszkańców w 79 domach, by znowu spaść w 1793 roku do 250 osób. Znaczenie Dubina na ziemi rawickiej wyraźnie zmalało w XVII i XVIII wieku po lokacji Rawicza i Bojanowa. W XVI wieku w Dubinie było ok. 50 domów, ratusz, 2 kościoły, plebania, browar miejski i kilka mieszczańskich, młyny, kuźnia. Miasto podupadło w okresie potopu szwedzkiego oraz na skutek pożarów, dlatego po połowie XVII wieku właściciele Dubina Jastrzębscy wydali specjalne przywileje, aby zachęcić do osiedlania. Kolejny pożar, który nawiedził miasto w 1700 roku, nie strawił na szczęście drewnianego kościoła. W XVIII wieku istniały rozwinięte znacznie przedmieścia o rolniczym charakterze. Drewniana w przeważającej mierze architektura ówczesnego miasta, kryta gontem oraz słomą ponownie spłonęła w 1761 roku. Zniszczeniu uległa 1/3 zabudowy. Odtąd począł następować powolny upadek Dubina. W 1793 roku wymieniono 2 kościoły, 40 domów w obrębie miasta i 30 na przedmieściu. W Dubinie było także 35 stodół, z czego na przedmieściu stało 32. Miasto miało 3 publiczne studnie i 12 prywatnych oraz 1 wiatrak. W 1878 r. miał miejsce pożar południowego przedmieścia Dubina. Obecnie istniejące w tej części stodoły powstawały po tym pożarze w miejscu istniejących wcześniej obiektów.

W XIX wieku nastąpił powolny rozwój miasta, w 1846 roku było 77 domów mieszkalnych i 153 gospodarcze, 4 przemysłowe, 1 urzędowy, szkoła i szpital-przytułek. Mimo tego już od 1837 roku rada miejska Dubina prosiła o zgodę na wystąpienie z rzędu miast. Jednakże dopiero od 1895 roku Dubin stał się wsią. W 1934 roku Dubin wraz z przyległym Dubinkiem liczył 1200 mieszkańców. W 1936 roku spłonął modrzewiowy kościół usytuowany w centrum wsi. Zbudowany w jego miejscu murowany neoromański kościół stanowi wyraźną dominantę układu przestrzennego obecnej wsi.

Opis

Dubin położony jest w północnej części Kotliny Żmigrodzkiej, nad rzeką Orlą i jej dopływem, w pobliżu granicy Wielkopolski ze Śląskiem, 23 km na wschód od stolicy powiatu Rawicza. Przez Dubin przebiega niegdyś ważny szlak komunikacyjny z południa na północ, z Trzebnicy i Sułowa do Rawicza i Miejskiej Górki.

Miasto powstało z przedkolacyjnej osady targowej. Centrum Dubina stanowi plac targowy o czworokątnym kształcie. Od wschodu przylega do niego część dawnej owalnicy, której dwie drogi wybiegają z narożników wschodnich rynku i łączą się dalej w jedną. Rynek miasta zamknięty jest od wschodu bryłą kościoła parafialnego, stojącego w pierzei. Z każdego narożnika rynku wychodzi jedna ulica. Dodatkowa - piąta ulica przecina pierzeję północną - jest to kontynuacja drogi z południa na północ - dawnej tzw. „drogi śląskiej” z Wrocławia do Gostynia. Szlak ten przecina plac rynkowy. To właśnie wzdłuż tej drogi powstały rolnicze przedmieścia miasta, na południe, przy drodze do Szkaradowa oraz na północ, przy drodze do Jutrosina. W północnej części wsi usytuowany jest XIX-wieczny folwark z gorzelnią i podwórzem po wschodniej stronie drogi oraz mieszkalnymi budynkami, tzw. czworakami, po zachodniej stronie. Rozwój miasta na zachód ograniczała rzeka Orla z łąkami. Od wschodu do układu miejskiego Dubina przylegała wieś Dubinko o układzie ulicowym. Obecnie stanowią one jeden układ przestrzenny. Za zabudową wsi, na południowym skraju usytuowane były jeszcze w 2013 roku pozostałości wiatraka koźlaka z 1897 roku. Wiatrak w 2014 roku został rozebrany. Fragment kozła (element konstrukcyjny wiatraka-koźlaka) został użyty do wybudowania nowego wiatraka nad zalewem wodnym, na rzece Orli w Jutrosinie. Powstaje pytanie, czy nie można było wiatraka zrewitalizować w miejscu pierwotnego usytuowania? Wg źródeł historycznych wiatrak stał w tym miejscu już w XVIII wieku.

Miasto Dubin miało przez wieki charakter rolniczy, gdyż większość mieszkańców utrzymywała się z pracy na roli. O takim charakterze miasta świadczy zabudowa rolniczych przedmieść. Wielkopolska posiadała gęstą sieć małych miast, które miały silne powiązania z wiejskim zapleczem.

Mimo położenia na prawie płaskim terenie Dubin posiada efektowne panoramy widokowe od strony dróg wjazdowych. Dominantą wszystkich jest kościół o wyniosłej bryle i wieży. W każdej z panoram przeważa jednokondygnacyjna, niezdegradowana zabudowa mieszkalna i gospodarcza oraz harmonijnie wpleciona w nią zieleń przydomowa. Wokół wsi rozciągają się pola uprawne oraz nadrzeczne łęgi. Szczególnie malowniczo przedstawia się panorama od strony rzeki Orli. W panoramach wyeksponowana jest przede wszystkim zabudowa gospodarcza, stanowiąca tyły zagród. Nie stanowi to jednak cechy ujemnej krajobrazu dzięki jednolitej formie dachów - w przewadze dwuspadowych, często krytych dachówką ceramiczną. Wnętrza urbanistyczne dawnego miasta tworzą rynek i główne ulice - drogi z pierzejami parterowych, kalenicowych domów o harmonijnej, prostej architekturze. Przy drodze do Szkaradowa, na południe od rynku, usytuowany jest po obu stronach zespół ryglowych stodół. W kierunku północnym, przy drodze do Jutrosina zespół ryglowych stodół i czworaków usytuowany jest tylko po zachodniej stronie drogi.

Stodoły o konstrukcji szachulcowej (ryglowej) po wschodniej stronie drogi do Szkaradowa zgrupowane są w dwóch zespołach, z których północny, znacznie dłuższy od południowego, stoi bardzo blisko drogi. W tym zespole stało pierwotnie 7 stodół, ale przedostatnia od strony południowej uległa zniszczeniu w 2000 roku i obecnie ciąg został przerwany. Nie istnieje także stodoła na północy, w pobliżu domu mieszkalnego, którą rozebrano w 2016 roku. Na południowy-wschód od zwartej zabudowy, za małym stawem, usytuowane zostały jeszcze dwie stodoły. Po zachodniej stronie drogi do Szkaradowa usytuowanych jest w dwóch zespołach 6 stodół. Pozostałe stodoły usytuowane są w ciągu zabudowy, po zachodniej stronie drogi do Jutrosina, na dawnym północnym przedmieściu Dubina (7 obiektów). Dwie stodoły na południowym skraju tej części zespołu stodół w Dubinie uległy spaleniu w 1992 roku.

Budynki stodół kalenicą ustawione są równolegle do drogi wiejskiej, będącej obecnie drogą powiatową. Elewacjami szczytowymi ustawione na linii północ - południe. Pierwotnie były one połączone ze sobą szczytami, a nawet miały jedną ścianę szczytową (dla dwóch obiektów). Na skutek rozbiórki, bądź przypadków losowych (pożaru) powstały luki w zwartej zabudowie. Ściany szczytowe zbudowane z cegły pełniły przeciwogniową rolę. Elewacją tylną zwrócone są na łąki nad rzeką Orlą i pola uprawne.

Konstrukcja ścian części obiektów osadzona jest na drewnianej podwalinie i kamieniach, która bywa w wielu miejscach niewidoczna, zasypana ziemią i zarośnięta trawą. Część stodół posiada murowaną podmurówkę. Ściany stodół o konstrukcji ryglowej, ze słupami osadzonymi w podwalinie. Słupy połączone są najczęściej trzema poziomami rygli i spięte u góry belkami oczepowymi. Wszystkie te elementy tworzą regularną kratownicę, o wypełnieniach glinianych, w części bywają one przysłonięte przez oszalowanie pionowe.

Stodoły na rzucie prostokąta, o prostopadłościennej bryle, zwieńczone dwuspadowymi dachami pokrytymi dachówką karpiówką podwójnie w koronkę. Większość stodół w Dubinie posiada układ wnętrza z jednym przejazdowym klepiskiem pośrodku oraz dwoma sąsiekami po bokach. Wnętrze jednokondygnacyjne, pozbawione stropu z otwartą więźbą dachową. Klepiska oddzielone od sąsieków ścianką, tzw. sąsietnicą albo inaczej nazywając blągiem, do wysokości ok. 1 metra. Więźba dachowa - płatwiowo-krokwiowa oparta na dwóch rzędach stolców wzmocnionych mieczowaniem. Większość obiektów jest w różny sposób wykorzystywana na cele magazynowo-gospodarcze.

Zespół dostępny z zewnątrz. Ewentualne zwiedzanie wnętrz po uzgodnieniu z właścicielami.

Oprac. Teresa Palacz, OT NID w Poznaniu, 31-01-2017 r.