Pałac był również dziełem Henryka Marconiego, wybitnego architekta XIX stulecia.

Historia

Ludwik Michał h. Gozdawa Pac (1780-1835), generał, senator-wojewoda, miłośnik sztuki i mecenas artystów. W 1797 r., jako ostatni potomek rodu, otrzymał po swoim dalekim krewnym Józefie Pacu, staroście wilejskim ogromny majątek, w tym dobra w Dowspudzie. Po śmierci ojca w 1800 r. Pac odziedziczył Jezno, będące od wieków głównym gniazdem rodowym. We Francji zaciągnął się do wojska napoleońskiego, gdzie dzielnie walczył u boku samego cesarza do 1813 roku. W 1814 r. złożył dymisję i wyjechał do Anglii, interesując się głównie wzorowymi gospodarstwami rolnymi. W 1816 r. Ludwik Pac został wiceprezesem Towarzystwa Rolniczego i w swych dobrach w Dowspudzie i Raczkach podjął z rozmachem różnorodne inwestycje. Oczynszował 2/3 gospodarstw, sprowadził z Anglii i Szkocji kilkadziesiąt rodzin rzemieślniczych i kilkunastu dzierżawców - farmerów, którzy w nowych folwarkach (Szkocja, Nowy York, Hawelock) zaprowadzili płodozmian, uprawę ziemniaków i hodowlę rasowego bydła, koni i owiec. Założył też browar, gorzelnię, krochmalnię, olejarnię, garbarnię, manufakturę płócienną i wytwórnię narzędzi rolniczych. Pałac w Dowspudzie został zbudowany w latach 1820-1823, w miejscu d. dworu Paców. Był jedną z pierwszych polskich rezydencji neogotyckich, opartą na wzorach zaczerpniętych z architektury angielskiej. Około 1820 r. Pac rozpoczął budowę swojej dowspudzkiej siedziby, sprowadził z Włoch dwóch architektów Piotra Bosio i Henryka Marconiego, zaś do jej ozdobienia kilku innych artystów, m.in. malarzy Niccola de Angelis i Giovanniego Battistę Caretti oraz rzeźbiarza Carla Aurelli. Park krajobrazowy założył Anglik John Heiton. Pałac miał być nie tylko reprezentacyjną siedzibą ostatniego z Paców, miał też pełnić rolę skarbnicy dzieł sztuki i pamiątek narodowych. Tym funkcjom podporządkowane było zarówno rozplanowanie rezydencji, jak i jej wystrój, gloryfikujący chwalebną przeszłość rodu Paców i historię Polski. Już wybór stylu gotyckiego ewokował skojarzenia ze średniowiecznym zamkiem i potęgą możnowładczego rodu. W 1830 r. Pac wziął udział w powstaniu listopadowym, po upadku którego wyjechał z granicę, a dobra jego uległy konfiskacie. W 1835 r. zachorował na statku przewożącym go z Aten do Smyrny i zmarł tamże 31 sierpnia. Pochowany został na dziedzińcu klasztoru św. Polikarpa, gdzie wystawiono mu marmurowy pomnik dłuta Władysława Oleszczyńskiego. Od lat 30. XIX w. założenie ulegało degradacji (działania militarne podczas wojny polsko-rosyjskiej 1831, dewastacyjna działalność kolejnych dzierżawców Stefana Horaczki, gen. Mikołaja Sulimy, w końcu rodziny Karcowów). W 1885r. resztki pałacu strawił pożar. Po odzyskaniu niepodległości w 1919 r. majątek Paców przejął skarb państwa. Do naszych czasów przetrwały tylko dwa elementy pałacu: monumentalny portyk i jedna z wieżyczek korpusu głównego, zwana bocianią, fragmenty parku i kordegarda. Wielokrotnym pracom restauratorskim poddano portyk, a w 2014 r. kordegardę. Obiekt użytkuje od 1928 r. Zespół Szkół Rolniczych w Dowspudzie.

Opis

Zespół pałacowo-parkowy usytuowany jest ok. 2 km na pd. od miejscowości gminnej Raczki, pomiędzy rzeką Rospudą od wsch. i utwardzoną drogą od zach. Pałac ob. ruina (1820-23, nadbudowa pd.- zach. części korpusu pocz. XX w.), wieża bociania (1820-23), kordegarda (1820-27) w stylu neogotyku angielskiego, park angielski zachowany w części pd.-wsch. (pocz. XIX w.). Na terenie założenia znajduje się kilka budynków współczesnych: internat (1958), budynek szkoły (1964), budynki gospodarcze.

Założenie zaplanowane było z dużym rozmachem. Pałac ob. ruina (fragmenty murów, piwnic, wieża bociania w pn.-zach. narożniku korpusu głównego pałacu) usytuowany w pn.-wsch. części kompleksu, w pobliżu doliny Rospudy. Od drogi prowadzi do niego aleja długości ok. 400 m, stanowiąca główną oś widokową. Przed frontem pałacu zlokalizowany był reprezentacyjny plac z podjazdem. Pozostałe elewacje pałacu zatopione były w zieleni parku krajobrazowego (czytelne założenie z alejkami dobrze zachowane po pd.-wsch. stronie ruin pałacu). Na początku alei, po jej wsch. stronie znajduje się kordegarda. Najciekawszym elementem założenia jest zachowany portyk elewacji frontowej pałacu. Na planie prostokąta nakryty dachem jednospadowym. Trójosiowy, na osiach arkady złożone z filarów posadowionych na wysokich, wielobocznych cokołach. Do ich boków przylegają półkolumny o trzonach pokrytych laskowaniem. Na filarach rozpięte łuki Tudora. Arkada środkowa wzmocniona jest kolumnami, łuk nad nią zwieńczony plastyczną lilią heraldyczną. Łuki nad arkadami bocznymi zwieńczone sterczynami umieszczonymi na tle dużych, okrągłych blend ujętych obramieniem z motywem plecionki i rautów. Nad arkadami ścianka z rzędem arkadkowych blend, wyżej fryz z ornamentem arkadkowo-palmetowym i profilowany gzyms koronujący. W zwieńczeniu krenelaż z wąskimi otworami zwieńczonymi odcinkowo, zakończony schodkowatymi sterczynami. Elewacje wsch. i zach. analogiczne, z szeroką arkadą z dostawionymi kolumnami w przyziemiu i okrągłą blendą na ściance nad łukiem. Elewacja pn. z arkadą na osi środkowej z kolumnami i laskowanymi łukami Tudora. Po obu stronach arkady symetrycznie umieszczone dwa ostrołukowe okna z zachowanymi drewnianymi ramami i maswerkowym zwieńczeniem. Nad oknami okrągłe blendy. Sklepienie portyku krzyżowe.

Obiekt dostępny dla zwiedzających.

Oprac. Tomasz Rogala, OT NID w Białymstoku, 30-11-2015 r.