Cerkiew jest z jednej strony przykładem trwałości tradycyjnego, trójdzielnego układu drewnianej cerkwi, z drugiej jest też dobrym przykładem latynizacji - tendencji w architekturze cerkiewnej nawiązywania w formach, rozwiązaniach przestrzennych itp. do architektury kościołów zachodnich. W przypadku świątyni dobrzańskiej przejawia się to m. in. w tej samej wysokości ścian poszczególnych członów cerkwi, zastosowaniu we wnętrzach stropów płaskich, wprowadzaniu akademickich motywów i form malarskich dalekich od kanonów malarstwa cerkiewnego czy też w redukcji tak charakterystycznych dla cerkwi elementów jak kopuły. Cerkiew wieżowa z kolei to budowla o charakterze obronnym, jedyny tego typu zabytek w Polsce, będący reliktem średniowiecznej tradycji budowlanej sytuującej świątynię ponad bramą w systemie obronnym. Zabytek ten wyróżnia się ponadto wyjątkowymi walorami artystycznymi.

Historia

Pierwsza wzmianka świadcząca o istnieniu parafii w Dobrej pochodzi z 1433 r. Obecnie istniejący zespół cerkiewny złożony jest z cerkwi i dawnej wieżowej cerkwi bramnej z dzwonnicą, cmentarza a także z nie wpisanych do rejestru zabytków - muru ogrodzeniowego i plebanii. Brak jest danych pozwalających datować cerkiew bramną. Powszechnie przyjmuje się, że powstała ona najpóźniej w XVII w. (zachowany w niej dzwon posiada datę 1627 r.). Obiekt został prawdopodobnie zmodyfikowany w XIX w. (w dolnej kondygnacji wbudowano przesklepioną, kamienną bramę wejściową na teren przycerkiewny). W 1879 r. w centralnej części obwiedzionego murem placu wybudowana została cerkiew pw. Podwyższenia Krzyża Świętego. Obiekt ten wzniesiony został na miejscu wcześniejszej świątyni pw. św. Mikołaja (istnieją także przypuszczenia, że jest to gruntownie przekształcona w 1879 r. cerkiew o wcześniejszej metryce). W l. 1899-1904 wnętrze cerkwi pw. Podwyższenia Krzyża Świętego dekorowano polichromią oraz wykonano ikonostas. Autorami tych prac byli Antoni i Michał Bogdańscy oraz Mikołaj Demkowicz). W 1944 r. pocisk artyleryjski uszkodził kopułę nad nawą cerkwi pw. Podwyższenia Krzyża Świętego. Kopułę rozebrano w 1947 r. (odtworzono ją dopiero w 2003 r.) Po wysiedleniu ludności ukraińskiej cerkiew została przejęta przez Kościół rzymsko-katolicki. Dzisiaj jest użytkowana jako świątynia filialna parafii w Mrzygłodzie.

Opis

Zespół cerkiewny usytuowany jest na niewielkim wzniesieniu w centrum wsi. Teren cerkiewny ogrodzony jest kamiennym murem, w którego obwodzie, w części wscodniej., wznosi się wieżowa cerkiew z bramą wejściową poprzedzoną kamiennymi schodami. W centrum placu, na osi cerkwi bramnej usytuowana jest cerkiew pw. Podwyższenia Krzyża Świętego. Obie świątynie są orientowane. Na terenie wydzielonym ogrodzeniem zachowało się kilka kamiennych nagrobków. Na południe od zespołu cerkiewnego (poza ogrodzeniem) znajduje się dawna, murowana plebania.

Wieżowa cerkiew bramna wzniesiona jest na rzucie kwadratu, z wpisanym weń prostokątnym pomieszczeniem bramnym oraz dwudzielną kaplicą z obejściem na piętrze złożoną z prostokątnego prezbiterium i kwadratowej nawy. Jest to budowla trzykondygnacyjna, z murowanym pomieszczeniem bramnym w dolnej kondygnacji, kaplicą otoczoną nadwieszonym gankiem krytym daszkiem pulpitowym w drugiej oraz pomieszczeniem dzwonowym w formie izbicy w trzeciej kondygnacji, którą kryje dach namiotowy. Jest to budowla drewniano-murowana o mieszanej konstrukcji. Zasadniczą - nośnią częścią budowli jest drewniana wieża konstrukcji słupowo-ramowej posadowiona na obszernej kamiennej platformie fundamentowej ze schodami. W dolnej kondygnacji znajduje się pomieszczenie-przejście bramne wzniesione z kamienia i przesklepione, ujęte słupami konstrukcyjnymi wieży stężonymi zastrzałami. W drugiej kondygnacji, opartej na nadwieszonej ramie belkowej znajduje się dwudzielna kaplica konstrukcji zrębowej, nakryta sklepieniami zrębowymi (kopuła czteropolowa ze stężeniem krzyżowym w nawie i kolebka w niższym od nawy prezbiterium). W nawie i prezbiterium prostokątne okna. Pomiędzy nawą a prezbiterium pełna ściana ikonostasowa. Kaplicę otacza nadwieszony ganek. Ściany wieży oszalowane są deskami w pionie, a dachy pokryte gontem. W izbicy, ponad cerkwią bramną, dwa dzwony (jeden z nich z datą 1627 i herbem Sas).

Cerkiew p.w. Podwyższenia Krzyża Świętego to świątynia trójdzielna, złożona z prezbiterium zamkniętego trójbocznie, prostokątnej nawy i kwadratowego babińca. Do prezbiterium od północy przylega prostokątna zakrystia, do nawy i zakrystii kwadratowy przedsionek. Ściany prezbiterium, nawy i babińca tej samej wysokości. Bryła cerkwi rozczłonkowana jest w partii dachów, dzięki umieszczeniu nad każdym z głównych członów budowli baniastych pseudolatarni na wysokich ośmiobocznych tamburach, z których największa i najwyższa znajduje się nad nawą. Cerkiew posadowiona na kamiennym podmurowaniu, wzniesiona została z drewna w konstrukcji zrębowej, z połączeniami na jaskółczy ogon. Prezbiterium, nawa i babiniec przekryte są wielopołaciowymi dachami kalenicowymi, przedsionek i zakrystia - dachami pulpitowymi. Ściany zewnętrzne oszalowane są deskami w pionie z listwowaniem, wszystkie zadaszenia pokryte są blachą. Otwory okienne są prostokątne, zamknięte łukiem odcinkowym (w pd. i pn. ścianie nawy okna potrójne). Nawa i babiniec tworzą jednoprzestrzenne wnętrze. Prezbiterium wydzielone jest od nawy ikonostasem. Wnętrze nakryte jest stropami belkowymi z podsufitką. W babińcu znajduje się nadwieszony chór śpiewaczy o prostym parapecie. Całe wnętrze pokryte jest polichromią figuralno-ornamentalną z lat 1899-1904. Ikonostas wielostrefowy wykonany w latach 1899-1904.

Dostęp do obiektu ograniczony. Możliwość zwiedzania wnętrza po wcześniejszym uzgodnieniu telefonicznym.

Oprac. Beata Kuman, 10.12.2014 r.