Historia

Zamek w Darłowie wzniesiono w połowie XIV w. W 1352 r. książę Bogusław V nabył od rodziny Boehmerów położoną po południowo-zachodniej stronie miasta wyspę na rzece Wieprzy wraz młynem i rozpoczął wznoszenie siedziby. Budowa trwała kilka lat. Pod budowę siedziby książęcej rozebrano, a później odbudowano mury miejskie na odcinku ok. 50 metrów. Otoczenie ówczesnego zamku wyglądało wówczas inaczej niż dziś. Świadczy o tym topografia tej części miasta znana z osiemnastowiecznych map. Według owych map rzeka w pobliżu zamku tworzyła naturalne rozlewisko z wyspą. Teren zamkowy wraz z podzamczem otoczony był kanałem zwanym Mühlengraben (kanał Młyński) którego przebieg zmieniono w XIX w. Po stronie północnej zamku kanał usytuowany był tuż przed bramą zamkową. Również kanał południowy znajdował się bliżej zamku. Według badań archeologicznych, w średniowieczu sam zamek otoczony był dodatkowo fosą.

Po wojnie na terenie zamku prowadzono badania archeologiczne i architektoniczne na podstawie których można ustalić historię powstania książęcej siedziby. Niestety artykuły autora tych badań są niejasne w treści i operują skrótami myślowymi niezrozumiałymi dla postronnego czytelnika nie biorącego udziału w owych badaniach. W latach 50 i 60-tych XIV w. powstała budowla założona na rzucie prostokąta z trzypiętrową wieżą bramną od południowego wschodu. Wieża bramna zwieńczona była prawdopodobnie gankiem obronnym z krenelażem oraz niewielką iglicą stożkową. Badania architektoniczne wykazały, że mur obronny (kurtynowy) od północnego zachodu (tj. od strony miasta) zwieńczony był na osi wysokim wykuszem, poniżej którego usytuowany był ostrołukowy otwór bramny. Otwarty (pozbawiony ściany) od dziedzińca wykusz służył jako strażnica. Według Nekandy-Trepki mury obronne miały wysokość ok. 15 m (wg Radackiego ok. 14 m) i wyposażone były zapewne w ganek obronny, którego wygląd jest nieznany. Radacki wątpi jednak czy mur obronny osiągał wspomnianą wysokość na całej długości. Do murów kurtynowych (obronnych) przylegały od wewnątrz jednopiętrowe podpiwniczone budynki mieszkalno-użytkowe. Usytuowane były po południowo-zachodniej stronie wieży bramnej, w narożniku południowo-wschodnim (w miejscu gdzie obecnie znajduje się południowa część skrzydła wschodniego) oraz w narożniku północnym. Według Nekandy-Trepki w tym samym czasie powstało również parterowe niepodpiwniczone skrzydło wzdłuż północno-wschodniego muru kurtynowego. Gładkie elewacje zamku od strony przedpola urozmaicono szeregiem wysokich blend zdobiących mury wieży bramnej oraz wykusza bramnego od strony miasta. Lico muru poniżej wykusza ożywiały trzy duże blendy. Pole środkowej blendy wieńczyła wpisana weń blenda okrągła. Nieznana pozostaje forma dachów i szczytów wieńczących budynki mieszkalne. Wnętrza doświetlał szereg różnej wielkości okien ostrołukowych usytuowanych od strony dziedzińca. Mury zewnętrze przepruto szeregiem strzelnic.

Budynek przy wieży po stronie południowo-zachodniej (skrzydło południowe) był pierwotnie większy niż dziś. Założony na rzucie zbliżonym do kwadratu został w późniejszym czasie częściowo rozebrany. Niegdyś był najbardziej okazałym skrzydłem zamkowym mieszczącym prawdopodobnie pomieszczenia reprezentacyjne księcia. Na parterze znajdowała się duża komnata nakryta czteroprzęsłowym sklepieniem krzyżowo-żebrowym, wspartym prawdopodobnie na jednym słupie. Według J. Nekandy-Trepki służyła jako sala rycerska. Piwnice nakryte były sklepieniami krzyżowo-żebrowymi, natomiast piętro belkowym stropem drewnianym Budynek południowo-wschodni pełnił funkcje mieszkalne. Świadczą o tym relikty dawnego systemu grzewczego, nawiązującego do antycznego hypokaustum (piec oraz relikty kanału). Piwnice miały być nakryte sklepieniem krzyżowo-żebrowym, którego jednak ostatecznie nie zrealizowano, zastępując je kolebą. Sklepieniem krzyżowo-żebrowym nakryto natomiast pomieszczenia wyższych kondygnacji. Również budynek północny pełnił funkcje mieszkalne - także w jego piwnicy znaleziono ślady ogrzewania kanałowego. Prawdopodobnie znajdowały się tutaj pomieszczenia straży zamkowej. Piwnice nakryto sklepieniem kolebkowym, parter sklepieniami krzyżowo-żebrowymi, piętro zapewne drewnianymi stropami.

Nad przejazdem w wieży usytuowane było niewielkie pomieszczenie (4x4m) z niszą. Doświetlone stosunkowo dużym oknem od strony podwórza, nakryte było sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Według Z. Radackiego mogło pełnić funkcję kaplicy zamkowej. Sytuowanie kaplic w bramach było popularne w wielu ówczesnych zamkach, szczególnie na terenie księstwa Meklemburskiego. Badacz powołuje się na przykłady w Lübz (1308), Schwerinie (przed 1345), Wredenhagen (ok. 1280), Wittenburg itp. Przeznaczenie pomieszczenia na drugim piętrze wieży pozostaje nieznane. Prawdopodobnie mogło służyć jako skarbiec lub wartownia (wymieniana w inwentarzu w 1648 r.). Wejście do wnętrz zamkowych usytuowane było w przejeździe wieży. Komunikację pionową zapewniały schody umieszczone w grubości murów, dostępne na parterze w skrzydle południowo-zachodnim.

W 1372 r. na zamku w Darłowie odbyło się spotkanie książąt Bogusława V jego brata Warcisława V oraz bratanków Warcisława VI i Bogusława VI. Podczas zajazdu ustalono podział wschodniej części księstwa wołogoskiego, znanej również księstwem słupskim. Znaczące dla historii zamku darłowskiego było panowanie Bogusława VIII, który po śmierci swojego brata Barnima został jedynym władcą księstwa słupskiego. Ponadto w 1403 r. otrzymał od wielkiego mistrza krzyżackiego Urlicha von Junginegen 3400 sztuk złota za pomoc militarną przeciwko Polsce, do której nie doszło. Według Trepki i Radackiego fundusze te zostały przeznaczone na rozbudowę zamku w Darłowie. W tym czasie prawdopodobnie do części południowo-wschodniej dobudowano od północy tzw. skrzydło wschodnie. Według Nekandy-Trepki budynek ten był parterowy i mieściła się w nim książęca sala rycerska. Owe reprezentacyjne pomieszczenie nakryte było sklepieniem gwiaździstym. Starsza literatura wiązała tę reprezentacyjną część zamku z późniejszym okresem pobytu w Darłowie króla Eryka. Jednak według Nekandy-Trepki, który powołuje się na badania architektoniczna, skrzydło to wzniesiono wcześniej. Tezę tą podtrzymuje Radacki powołując się na analogie do innych wznoszonych w tym czasie budowli.

W 1382 r., na zamku został w Darłowie urodził się Bogusław (znany później jako król Eryk). Niezwykle interesująca postać historyczna, mająca znaczny wpływ na dzieje średniowiecznej Europy Północnej. W 1389 r. cioteczna babka Bogusława, Małgorzata I, królowa Dani kazała go sprowadzić do Kopenhagi, gdzie został adoptowany i przyjął imię Eryk. Młody książę od początku wychowywany był na przyszłego króla Dani. Po zawiązanej w 1397 r. w Kalmarze unii, Małgorzata została władczynią trzech zjednoczonych królestw Dani, Szwecji oraz Norwegii. Po jej śmierci w 1412, władze objął Eryk który rozpętał wojnę z potężną w tym czasie organizacją miast nadbałtyckich „Hanzą” i według niektórych historyków przyczynił się do jej późniejszego upadku. Po detronizacji osiadł na wyspie Gotlandii, skąd przez lata rabował kupców hanzeatyckich. W 1449 r. król-książę Eryk zamieszkał na zamku darłowskim, gdzie przebywał do swojej śmierci w 1459 r. Wraz z zdetronizowanym królem Erykiem do Darłowa miały przybyć legendarne skarby zrabowane podczas pirackich wypraw. Książę Eryk wzmocnił obronność zamku w Darłowie budując drugi pas muru obronnego oraz przedbramie bramy południowej (wymieniane jeszcze w siedemnastowiecznych inwentarzach). Mimo iż dawna literatura przypisywała królowi Erykowi poważną modernizację, badania architektoniczne wykazały, że władca ten wzniósł jedynie skromne skrzydło wschodnie przylegające do muru kurtynowego od strony dziedzińca.

W pierwszej połowie XVI w. zamek darłowski zmodernizowano w formach późnogotyckich. Według Nekandy-Trepki i Radackiego ok. 1538 r. zmniejszono o połowę rzut budynku mieszkalnego przylegającego do wieży od południowego zachodu (skrzydło południowe). Ponadto podwyższono ów budynek o dwie kondygnacje, a od strony dziedzińca dostawiono wieżyczkę z kręconymi schodami. Data wykonania prac uwieczniona została na tarczy herbowej umieszczonej na wieży. W tym samym czasie zmodernizowano skrzydło południowo-wschodnie i wschodnie, które nadbudowano i ujednolicono pod względem wysokości. Po rozbudowie skrzydło wschodnie uzyskało wysokość dwóch pięter. Od strony dziedzińca dobudowano wieżyczkę komunikacyjną z skręconymi schodami. W XVI wieku, w wyniku rozbiórki wybudowanego przez Eryka skrzydła zachodniego powiększono dziedziniec. Nowe skrzydło wzniesiono na zewnątrz muru obronnego po zachodniej stronie. Zapewne w XVI w. przebudowano przedbramie bramy południowej (opisywane w XVII wiecznych inwentarzach). Również w XVI w. rozebrano górną część zamkowego muru obronnego od wschodu i wymurowano na nowo wraz gankiem obronnym. W 1556 roku założono ogrody po południowej stronie zamku. W latach 70-tych XVI w. Barnim XII polecił wznieść nową bramę od strony miasta, w której znalazły się pomieszczenia gościnne. Według inwentarzy siedemnastowiecznych przejazd bramny składał się z przedniego budynku bramnego (dzisiejszego skrzydła północnego) oraz z usytuowanej na dziedzińcu, nieistniejącej obecnie bramy wewnętrznej z gankiem - zapewne pierwotnej bramy średniowiecznej.

Prawdopodobnie podczas wojny trzydziestoletniej zamek w Darłowie został zaniedbany i podupadł. Przemawiałby za tym fakt, że podczas przebudowy dawnej sali rycerskiej w skrzydle zachodnim na kaplicę założono malowany strop belkowy w miejscu dawnych sklepień gwiaździstych. Możliwe, że sklepienie to było mocno uszkodzone. W tym czasie zmodernizowano również wyższe kondygnacje i wybito w murze zewnętrznym większe otwory okienne. Pomiędzy rokiem 1606 a 1637 zbudowano drewniane galerie. Drewniane pomosty (galerie) zawieszone na górnych kondygnacjach przy wieży od strony dziedzińca służyły komunikacji pomiędzy skrzydłem południowym oraz południowo-wschodnim. Do elewacji południowej na II piętrze skrzydła zachodniego dodano balkon - galerię widokową. Ok. 1667 roku rozebrano bramę wewnętrzną. W XVII wieku (w latach 1606, 1637, 1648 oraz 1663) sporządzono kilka inwentarzy zamku na podstawie których można poznać jego układ funkcjonalny pod koniec istnienia księstwa zachodniopomorskiego. Warto tu wymienić przeznaczenie niektórych pomieszczeń. W skrzydle zachodnim na parterze usytuowana była kuchnia, na piętrze spiżarnia. Na II oraz III piętrze usytuowane były apartamenty książęce (później księżnej). Inwentarze wymieniają liczne sprzęty oraz dzieła sztuki znajdujące się w sali. W jednym z pomieszczeń na ścianach miało wisieć 104 rożnego rodzaju obrazów. Według B. Kozińskiej na parterze budynku bramnego znajdowały się pomieszczenia tzw. „landratury”. Jednak takie przeznaczenie wydaje się mało prawdopodobne, ponieważ urząd landrata powstał dopiero w XVIII w. Na I i II piętrze ulokowane było mieszkanie księcia Jana Fryderyka, później Chrystiana Augusta, księcia Holsztynu. W skrzydle wschodnim na parterze usytuowana była kaplica oraz skarbiec, na piętrze jadalnia, na wyższych kondygnacjach mieszkania książęcych podwładnych oraz służby. W jednym z pomieszczeń w skrzydle wschodnim zdeponowane były kosztowności należące do księcia Kazimierza. W jednym z inwentarzy poświęcono mu 6 stron. Wymieniono w nim cenne przedmioty, takie jak: pozłacane i srebrne naczynia, kielichy, misy, bogato dekorowane i pozłacane rapiery, puginały, pistolety, karabiny, szable, prochownice inkrustowane srebrem, kością słoniową, macicą perłową, narzuty, futra, suknie, płaszcze, szkatułki z klejnotami, poroża jelenie. W wieży oraz przylegającym skrzydle południowym znajdowały się pomieszczenia należące do urzędnika tytułowanego „Amtmann” (murgrabia), sąd, mieszkania wyższych urzędników, zbrojownia, apteka.

Warto w tym miejscu wspomnieć o podzamczu na terenie którego stało szereg budynków gospodarczych. Zespół podzamcza otoczony był fosą. Wjazd od południa chroniła brama z mostem zwodzonym. Według inwentarzy na terenie zespołu podzamcza znajdował się szereg budynków: mieszkanie sekretarza, mistrza piwnic i podmarszałka, piekarnia, warzelnia, łaźnia. Ponadto przed bramą podzamcza usytuowane były: mieszkanie rotmistrza, masztalarnia, stajnie, wozownia, rzeźnia, pralnia, mieszkania stajennego i łowczego, dom rybaka, suszarnia sieci, miejsce łowienia łososi, kuźnia oraz zespół obór i stodół.

Po upadku księstwa zachodniopomorskiego zamek w Darłowie stał się własnością domeny pruskiej. Dawną rezydencję książęcą przeznaczono na funkcje o charakterze gospodarczym. Przez pewien czas mieściło się tutaj więzienie oraz sąd. Po koniec XVIII wieku skrzydło zachodnie było opuszczone i popadało w ruinę. W XVIII lub XIX w. zniszczono malowany barokowy strop i zamurowano okazałe okna w dawnej kaplicy w skrzydle wschodnim. W pierwszej połowie XIX w. zamierzano rozebrać znajdujący się w złym stanie technicznym zamek. W 1833 roku rozebrano skrzydło zachodnie a w obrębie jego murów założono spacerniak więzienny. Zachowano sklepione piwnice. Rozebrano częściowo południową partię skrzydła wschodniego, redukując je do wysokości jednego piętra. Możliwe, że w tym czasie rozebrano również przedbramie od południa. Przed całkowitą rozbiórką zamku uchroniła go interwencja króla Fryderyka Wilhelma IV. W 1925 r, nauczyciel oraz regionalista K. Rosenow zorganizował na zamku muzeum powiatowe. W latach 1934-1935 r. dokonano częściowej restauracji zamku. Wykonane w tym czasie prace zrealizowano bez badań architektonicznych w formie kontrowersyjnej pod względem konserwatorskim. Odtworzono zamurowane ostrołukowe okna na parterze skrzydła wschodniego, niszcząc przy okazji zachowane w jednej z nisz okiennych, prawdopodobnie średniowieczne relikty bliżej nieznanego układu. Wymurowano między innymi na nowo ganek obronny (na trzecim piętrze) przy skrzydle południowym. Od strony południowej wybito szereg niedużych ostrołukowych okien oddzielonych od siebie blendami o identycznej formie. W tym czasie również na III kondygnacji wieży zmieniono nieco układ okien i wstawiono między nimi ostrołukowe blendy. Na dziedzińcu przy skrzydle wschodnim nadbudowano wieżyczkę ze schodami. W części południowej skrzydła wschodniego wstawiono drewnianą klatkę schodową (zachowaną do dzisiaj). Po 1945 r. w zamku darłowskim swoją siedzibę znalazło muzeum regionalne. W latach 1958, 1961-1966, 1971-1972 przeprowadzono badania archeologiczne, natomiast w latach 1982-1985 badania architektoniczne. Prace budowlane oraz projektowe nadzorował architekt Janusz Nekanda-Trepka. Remont zamku w Darłowie należy do najbardziej poprawnych tego typu prac budowlanym pod względem konserwatorskim na Pomorzu Zachodnim. Zachowano zasadniczo stan z lat 30-tych XX w., natomiast podczas prac projektowych ograniczono się do elementów niezbędnych dla funkcjonowania zamku. Również rekonstrukcje bazowały na zachowanych elementach oraz porządnej podstawie historycznej. W miejscu skrzydła zachodniego wzniesiono parterowy budynek z tarasem umożliwiającym widok na rzekę Wieprzę oraz zabudowę starego miasta. W elewacji południowej wieży przywrócono pierwotną wysokość blend. Zrekonstruowano wykusz (dawną latrynę) przy elewacji wschodniej skrzydła wschodniego. Większych zmian dokonano we wnętrzach zamkowych. Przywrócono funkcjonalność części średniowiecznych schodów umieszczonych w grubości muru kurtynowego. Zrekonstruowano na podstawie zachowanych śladów sklepienia gwiaździste na parterze skrzydła wschodniego. Zrekonstruowano kominek na piętrze skrzydła północnego (bramnego). W piwnicy skrzyła południowego założono kotłownię oraz dobudowano od południa (poza murami obwodowymi) podziemny magazyn na opał. W skrzydle północnym (budynek bramny) zbudowano nową klatkę schodową. Odkopano zasypaną piwnicę w południowej części skrzydła wschodniego i wykonano nowe schody prowadzące na parter. Wewnątrz zamku wyeksponowano częściowo relikty odkryte podczas badań architektonicznych, np. pozostałości średniowiecznego wykusza bramnego.

Opis

Zamek Książąt Pomorskich w Darłowie położony jest przy zakolu rzeki Wieprzy w południowej części starego miasta. W otoczeniu zamku nadal czytelne są elementy świadczące o pierwotnie obronnym charakterze książęcej siedziby. Po południowo-zachodniej stronie zamku, na Wieprzy usytuowana jest niewielka wyspa rzeczna. Po zachodniej stronie widoczne są wyraźnie ślady dawnego kanału Młyńskiego otaczającego dawniej teren zamkowy. Po stronie południowej z zamkiem sąsiaduje zespół budynków dawnego podzamcza w dużej części zdewaloryzowany. Po północno-wschodniej stronie średniowiecznej warowni usytuowany jest plac po dawnym dziewiętnastowiecznym zespole młyna. Zachował się jeden z budynków młyńskich oraz most prowadzący przez koryto zasypanego częściowo kanału młyńskiego. W malowniczym widoku bryły zamku i jego otoczenia dysonans stanowi budynek gospodarczy o znikomych wartościach architektonicznych, wzniesiony po 1989 r. nad kanałem młyńskim.

Dawna rezydencja książąt słupskich jest budowlą murowaną z cegły, założoną na planie prostokąta. W części południowej usytuowana jest prostokątna wieża z przejazdem, natomiast w północnej budynek bramny, zwany również skrzydłem południowym. Do muru kurtynowego przylegają skrzydła: południowe, wschodnie oraz współczesne zachodnie. Od strony dziedzińca do skrzydła południowego oraz wschodniego przystawione są wieloboczne wieżyczki komunikacyjne. Złożona z odrębnych członów bryła budowli odznacza się malowniczością. Wysokie w stosunku do powierzchni zabudowy budynki zamkowe, otoczone potężnym murem kurtynowym wywołują wrażenie iście średniowiecznej warowni, nasuwając skojarzenia z baśniami oraz opowiadaniami z gatunku „Fantasy”. Zróżnicowana pod względem wysokości bryła zamku składa się z pięciokondygnacyjnej wieży, czterokondygnacyjnego skrzydła południowego, trzy- i dwukondygnacyjnego skrzydła wschodniego, trzykondygnacyjnego skrzydła południowego, jednokondygnacyjnego skrzydła zachodniego (współczesnego). Poszczególne człony budowli nakryte są dwuspadowymi dachami o rożnej wysokości. Wieżę zwieńczono niskim dachem czterospadowym, wieżyczki schodowe dachami wielospadowymi. Przy wieży na wysokości piętra zawieszony jest drewniany ganek łączący skrzydło południowe z wschodnim. Elewacje zamku są surowe, w dużej części pozbawione dekoracji architektonicznej. Wieżę zdobi jednak rząd smukłych i wysokich ostrołukowych blend na II piętrze elewacji południowej, oraz niewielkich ostrołukowych blend między oknami III piętra (z wszystkich stron). Również elewacje skrzydła południowego ożywiają na trzecim piętrze nieduże ostrołukowe blendy pomiędzy oknami. Elewacje zamku przeprute są szeregiem okien zamkniętych łukiem odcinkowym, ostrołukiem oraz otworów prostokątnych. Na uwagę zasługują duże ostrołukowe okna na parterze skrzydła wschodniego od strony dziedzińca. Podzielone laskowaniem, ujęte są one w bogato profilowane oboknia.

Wnętrza budynków zamkowych są jednotraktowe. Komunikację pomiędzy kondygnacjami umożliwiają kręcone schody w wieżyczkach przy skrzydle południowym i wschodnim, ceglane schody w grubości muru kurtynowego (w skrzydle południowym i wieży), drewniana klatka schodowa w części południowej skrzydła wschodniego (z lat 30-tych XX w.) oraz współczesna klatka schodowa w skrzydle północnym (bramnym). Piwnice pod skrzydłem wschodnim, wieżą oraz skrzydłem zachodnim (nieistniejącego) sklepiono kolebkowo, natomiast pod skrzydłem południowym nakryto sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Wnętrze dawnej kaplicy w skrzydle wschodnim nakryte jest sklepieniem gwiaździstym. Kondygnacje wieży sklepiono na wszystkich piętrach. Na dwóch najwyższych kondygnacjach wieży usytuowane są sklepione ganki obronne. Najobszerniejszym pomieszczeniem wieży jest komnata usytuowana na piętrze. Nakryte sklepieniem krzyżowo-żebrowym pomieszczenie z dużą ostrołukową niszą od dziedzińca służyło prawdopodobnie jako kaplica zamkowa. Na szczególną uwagę zasługują wspomniane już oryginalne ceglane średniowieczne schody umieszczone w grubości murów kurtynowych w południowej części zamku. Zachowały się pozostałości ganku obronnego w murach kurtynowych skrzydła wschodniego. Niezwykle interesujące są również wyeksponowane na piętrze skrzydła bramnego relikty dekoracji blendowej dawnego wykusza bramnego, odkryte podczas ostatnich badań architektonicznych. W piwnicy skrzyła wschodniego wyeksponowano relikty średniowiecznego kanałowego systemu grzewczego.

Obiekt dostępny w godzinach otwarcia muzeum.

Oprac. Radosław Walkiewicz, OT NID Szczecin, 15-12-2016 r.