Historia

Najstarszą częścią założenia był istniejący od 2 ćw. XVI w. murowany kamienno-ceglany budynek dworu (curia) zbudowany przez Stanisława i Stanisława Mateusza Stadnickich. Ta renesansowa siedziba o charakterze willi włoskiej została wzniesiona na planie prostokąta. Budynek miał dwie izby i nakryty był dachem wykonanym z gontu, a całe założenie otoczone było pierwotnie wałem ziemnym. Równocześnie z siedzibą Stadnickich powstało pierwsze założenie ogrodowe, o czym świadczy fakt, że dwór miał widokową loggię skierowaną na wschód. W 2 poł. lat 20. XVII w. istniejący dwór został włączony w obręb powstającego zamku, którego fundatorem był Stanisław Stadnicki, syn Stanisława Stadnickiego zwanego Diabłem, stanowiąc odtąd pn.-wsch. część założenia zamkowego. Fortalicja została rozplanowana na rzucie czworoboku i pierwotnie miała dwie baszty, które zostały wzniesione na planie kwadratu z kamienia i cegły. W latach 20. XVII w. na wschód od zamku założony został ogród kwaterowy typu włoskiego, który od strony pn., wsch. i pd. otoczony był wałem ziemnym, pełniącym w okresie nowożytnym istotną rolę w systemie obronnym całego założenia. W 1788 r. ogród ten miał powierzchnię 1,6 ha. Stary dwór przetrwał w części do 1938 r. kiedy to za zgodą Urzędu Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków we Lwowie dokonano jego wyburzenia. Dopiero w 3. ćw. XVII w. ówczesny właściciel dóbr dąbrówkowskich. Jan Czartoryski, wzniósł małą basztę w pd.-wsch. narożniku fortalicji oraz kurtynę od strony południowej. W ten sposób powstało północne skrzydło założenia, a zamek w Dąbrówce osiągnął swój ostateczny kształt istniejący w okresie wczesnej nowożytności. W latach 90. XVIII w. popadający w ruinę zamek zakupił Piotr Starzeński. Na przełomie XVIII i XIX w. Starzeńscy dokonali generalnego remontu i przebudowy istniejącego zamku, przekształcając zachodnie jego skrzydło w założenie mieszkalno-rezydencjonalne. Ostatnią gruntowną przebudową były prace przeprowadzone w poł. XIX w. przez Wojciecha Kajetana Starzeńskiego. W latach 1906-1908, z inicjatywy Julii z Komorowskich Starzeńskiej, powstała murowana, neoromańska kaplica grobowa, pełniąca rolę mauzoleum rodziny Starzeńskich i zamykająca od południa aleję grabową. W 1947 r. oddział UPA operujący na obszarze Pogórza Przemyskiego, dowodzony przez Mychajłę Dudę ps. „Hromenko”, obrabował, a następnie spalił zamek, który pozostawał odtąd niezamieszkany i popadł szybko w ruinę. W latach 2009-2012 na terenie zespołu zamkowego przeprowadzono kompleksowe badania archeologiczne i prace zabezpieczające, w trakcie których odkryto mury obwodowe pierwotnej siedziby Stadnickich z klatką schodową, piwnicami i relikty kanału odwadniającego pochodzącego z przełomu XVIII i XIX w. oraz zabezpieczono mury baszty północno-zachodniej.

Opis

Zespół zamkowy jest usytuowany na niezbyt wysokiej terasie na prawym brzegu Sanu, w sąsiedztwie dawnego folwarku i założenia parkowego oraz drogi wiodącej z Dynowa do Siedlisk.

Zamek. Lokalizacja założenia zamkowego była ściśle związana z jego walorami obronnymi, gdyż miejsce to otoczone było przez tereny podmokłe oraz dwa stawy założone na potoku Kruszelnica. Obecnie z dawnego zamku basztowo-bastejowego powstałego w XVII w. zachowały się ruiny dwóch baszt od strony północno-zachodniej i połudnowo-zachodniej wzniesione z kamienia i cegły o wymiarach 10 x 10 m. oraz niewielki odcinek muru kurtynowego od strony zachodniej. Baszta północno-zachodnia ma dwie kondygnacje natomiast wewnątrz trójkondygnacyjnej baszty południowo-zachodniej zachowały się ślady polichromii. W północno-wschodniej części założenia zamkowego zachowały się fundamenty pierwotnego renesansowego dworu Stadnickich wraz z kamiennymi piwnicami z zachowanymi sklepieniami kolebkowymi.

Kaplica. Kaplica w stylu neoromańskim została wzniesiona w latach 1906-1908 z inicjatywy Julii z Komorowskich, żony Wojciecha Starzeńskiego, w zamknięciu alei grabowej stanowiącej oś poprzeczną kompozycji parku zamkowego. Budynek kaplicy murowany z cegły, powstały na planie dwóch prostokątów, otynkowany, z dachem dwuspadowym, pokryty blachą. Bryła kaplicy złożona z dwóch jednokondygnacyjnych członów, tj. właściwej kaplicy i grobowca. Elewacja frontowa jednoosiowa na cokole, zamknięta trójkątnym szczytem. Na osi fasady znajduje się portal. Wewnątrz kaplicy znajduje się neogotycki ołtarz z obrazem Matki Boskiej Częstochowskiej. Ściany malowane w kolorze różowym, natomiast cokół, obramienia płycin, pilastry oraz gzymsy w kolorze niebieskim. Pionowy podział ścian stanowią pilastry na wysokich cokołach.

Park. We wschodniej części zespołu zamkowego już w latach 20. XVII w. powstał ogród kwaterowy założony przez Stanisława Stadnickiego, otoczony od strony pn., wsch. i pd. wałem obronnym. Na przełomie XVIII i XIX w., po wcześniejszym jego powiększeniu, ogród został przekształcony w park krajobrazowy z charakterystycznymi elementami - takimi, jak m.in. altanka ogrodowa i punkty widokowe. Drzewostan parku stanowią obecnie głównie drzewa dojrzałe, zasadzone w okresie od ostatniej ćw. XVIII w. do poł. XIX w., choć zaznaczyć warto, że około 10 proc. obecnego drzewostanu to drzewa liczące powyżej 220 lat, pochodzące z okresu funkcjonowania fortalicji w czasach Czartoryskich, Ogińskich i Podoskich.

Obiekt dostępny dla zwiedzających.

Oprac. Andrzej Gliwa, OT NID w Rzeszowie, 25.06.2014 r.