Duże znaczenie w kategorii architektury rezydencjonalnej regionu.

Historia

Pałac wybudował z ruin dawnej posiadłości Jan Aleksander Zaklika Czyżowski herbu Topór, prawdopodobnie w 2. połowie lat 20. XVIII wieku. W latach 1781-1820 rezydencję przebudowano według projektu sprzed 1800 roku, autorstwa  jezuickiego architekta, księdza Józefa Karśnickiego - w tym czasie dostawiono od frontu taras i dwie przybudówki od strony ogrodu. W latach 1922-1923 architekt Kazimierz Skórewicz przeprowadził remont kapitalny pałacu, wprowadzając zmiany w wyglądzie zewnętrznym (lukarny) oraz w rozplanowaniu wnętrz pietra i poddasza (schody z kolumnadą łączące piętro z poddaszem). W okresie międzywojennym w pałacu gościli prezydenci II RP, na przykład Gabriel Narutowicz, którego bliskim współpracownikiem był ostatni właściciel Czyżowa Józef Targowski, przez pewien czas mieszkał tu i tworzył Władysław Reymonta bywali Leon Wyczółkowski i Władysław Skoczylas. W czasie II wojny światowej majątek uległ dewastacji. W latach 70. XX wieku w pałacu podjęto prace remontowe, a w połowie lat 90. sprzedano zespół pałacowo-parkowy prywatnemu właścicielowi, który rozpoczął prace remontowo-adaptacyjne na potrzeby hotelu. W 2004 roku przeprowadzono konserwację portalu oraz wystroju rzeźbiarskiego elewacji wschodniej i zachodniej pałacu.

Opis

Założenie położone w południowej części miejscowości było pierwotnie połączone osią widokową z kościołem parafialnym zlokalizowanym na wzgórzu przy drodze do Zawichostu. Z tej strony biegła aleja prowadząca do bramy wjazdowej na teren parku. Pałac został usytuowany na skarpie sztucznie uformowanego wzniesienia i zwrócony frontem w kierunku północno-wschodnim. Wybudowany w stylu późnobarokowym, ma wnętrza rozplanowane osiowo i symetrycznie, z zastosowaniem amfiladowego układu pomieszczeń. Korpus na planie prostokąta, trójdzielny, pośrodku dwutraktowy, po bokach trzytraktowy ma założoną w przyziemiu dwubiegową klatkę schodową prowadzącą na reprezentacyjne piano nobile. Na dolnej kondygnacji ulokowano sklepione pomieszczenia gospodarcze. Na piętrze znajduje się nad schodami kwadratowa sień, za którą mieści się obszerny, prostokątny salon z wejściem i porte-fenêtre҆ami otwierającymi się na ogród. Po obu stronach tej reprezentacyjnej części budynku znajdują się trzy amfiladowo połączone apartamenty. Pośrodku części zachodniej założono schody na poddasze, a w narożniku płółnocno-zachodnim zlokalizowano kwadratowe pomieszczenie nakryte sklepieniem krzyżowym, mieszczące kaplicę. Korpus pałacu ma zwartą bryłę, od frontu piętrową, rozczłonkowaną dwoma piętrowymi alkierzami obejmującymi narożniki, między którymi wznosi się wsparty na filarach arkadowy podcień podtrzymujący taras. Od tyłu budynek jest parterowy, z dwoma krótkimi skrzydłami po bokach. Korpus przykrywa stromy dach czterospadowy, alkierze dzwonowate daszki namiotowe. Pałac wzniesiono z cegły. Wewnątrz znajdują się murowane sklepienia i zrekonstruowane drewniane stropy. Dach jest kryty blachą miedzianą, schody, stolarki i boazerie są wtórne, podobnie w większości zrekonstruowany sztukatorski i malarski wystrój wnętrz. Elewacje są rozczłonkowane pilastrami toskańskimi wydzielającymi przęsła, w których rozplanowano otwory okienne zakończone przyczółkami z zastosowaniem alternacji form. Najokazalsza jest dwukondygnacyjna elewacja frontowa, u dołu ujęta boniowaniami przyziemiami alkierzy, między którymi rozpina się arkadowanie tarasu, na piętrze oś zaakcentowana pseudoryzalitem wydzielonym parami pilastrów, w którym dekoracyjny portal. Nad środkowym wejściem w przyziemiu jest umieszczony herb Radwan, nad wejściem z tarasu do sieni na piętrze ujęty w wolutowe spływy trójkątny przyczółek. Wejście i przyczółek są dekorowane rzeźbiarsko płaskorzeźbionymi zdobieniami ornamentalnymi, panopliami, figurami alegorycznymi, kartuszem z herbem Topór w kulminacji portalu oraz płaskorzeźbionymi postaciami Tatara i Kozaka w zwieńczeniu. Boczne elewacje są także opracowane architektonicznie, jednak pod względem rzeźbiarskim znacznie skromniejsze. W salonie zachowanych jest pięć otworów wejściowych do apartamentów po bokach, ujętych w drewniane i oprofilowane ramy z supraportami, z  malowanymi en grisaille scenami mitologicznymi (obecnie przemalowanymi).

Zabytek dostępny. Możliwość zwiedzania po wcześniejszym uzgodnieniu z właścicielem.

Oprac. Leszek Polanowski, 06.12.2014 r.

Bibliografia

• Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. III: Województwo kieleckie, z. 7: Powiat opatowski, oprac. zbiorowe, Warszawa 1959.
• Daszewska M. K., Architektura pałacu w Czyżowie Szlacheckim (XVIII w.), Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, t. XXIII, z. 1-2, Warszawa 1978.
• Sito J., Prace Tomasza Huttera w Ziemi Sandomierskiej, Zeszyty Sandomierskie nr 14, 2001.
• Ewidencja parku podworskiego w Czyżowie Szlacheckim, oprac. Styczyński St., Biuro Studiów i Projektów Lasów Państwowych w Łodzi, 1983.
• Karta ewidencyjna, Pałac, oprac. Mras P., 1985, Archiwum Delegatury w Sandomierzu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków.