Reprezentatywny przykład kościoła o charakterze późnobarokowym, powstałego z przekształcenia i stopniowej rozbudowy pierwotnej świątyni z połowy XIV w. Zarazem najstarszy na obszarze historycznego miasta kościół.

Historia

Kościół św. Zygmunta w dawnej Starej Częstochowie, będący początkowo filią jasnogórskiej parafii pw. Najświętszej Panny Marii Dziewicy, wzniesiono w pierwotnej formie ok. 1350 r. Przekształcenie kościoła filialnego w parafialny związane było bezpośrednio ze sprowadzeniem na Jasną Górę paulinów i przekazaniem im w 1382 r. tamtejszego kościoła. Wraz z założeniem nowej parafii, przypuszczalnie na początku XV w. kościół rozbudowano od zachodu o jednonawowy korpus z wieżą. Na mocy dekretu Kazimierza Jagiellończyka z 1474 r. ówczesny, gotycki kościół św. Zygmunta wszedł w posiadanie paulinów, którzy wybudowali przy nim swój klasztor, pierwotnie zapewne jednoskrzydłowy. Kolejne istotne przekształcenia zespołu, zainicjowane przez ówczesnego prowincjała paulinów, ojca Andrzeja Gołdonowskiego, przypadły na XVII w. Po 1640 r. kościół obudowano kaplicami (pw. św. Anny od północy i św. Grzegorza od południa) oraz zakrystią od północy. Na południe od kościoła około połowy XVII w. wzniesiono nowe zabudowania klasztorne, skomunikowane ze świątynią za pomocą zachowanego do czasów obecnych arkadowego przejścia. W latach 1767-1771 założenie zostało całkowicie przebudowane. Krótko potem, w latach 80. XVIII w., miała miejsce kolejna istotna przebudowa kościoła, związana z pożarami świątyni w 1760, 1778 i 1783 r. Odbudowany wówczas kościół przekształcono w trójnawową bazylikę poprzez dostawienie do kaplic dwóch par przęseł naw bocznych, domkniętą od zach. dwuwieżową fasadą. W 1789 r. przy południowo-wschodnim narożniku kościoła wzniesiono nową zakrystię. W 1864 r., w związku z czynnym zaangażowaniem zakonu w Powstanie Styczniowe, nakazem carskim zespół klasztorny odebrano paulinom i przekazano w zarząd diecezji, która w 1866 r. przekazała założenie parafii św. Zygmunta. W XIX i XX w. kilkukrotnie przekształcano zabudowania klasztorne, w tym m.in. skrzydło północne, w wyniku czego zatraciły one w dużej mierze cechy stylowe. W trakcie II wojny światowej zniszczeniu uległo wyposażenie kościoła, w tym ołtarze i organy. W latach 1959-1973 miał miejsce generalny remont kościoła, polegający m.in. na wymianie tynków wewnętrznych i zewnętrznych, wymianie pokrycia dachowego i posadzek, odnowie ołtarzy oraz adaptacji krypty południowej na kaplicę Adoracji Najświętszego Sakramentu.

Opis

Zespół usytuowany jest na Starym Mieście w Częstochowie, w rejonie południowo-zachodniego narożnika rynku, na skrzyżowaniu obecnej ulicy Mirowskiej i Krakowskiej, zwróconym frontem w kierunku wylotu Alei Najświętszej Maryi Panny oraz klasztoru jasnogórskiego. W skład zespołu wchodzi ulokowany od północy orientowany kościół skomunikowany za pomocą krytego, wspartego na dwóch arkadach ganku z trójskrzydłowymi zabudowaniami dawnego klasztoru od południa. Kościół jest obiektem murowanym z kamienia i cegły, wzniesionym na rzucie czworoboku zbliżonego do kwadratu, z wąskim, prostokątnym, prezbiterium od wschodu oraz prostokątną dobudówką wieżową od zachodu. Dość zwarta bryła kościoła składa się z trójnawowego, dwuprzęsłowego, bazylikowego korpusu nawowego krytego osobnymi dachami siodłowymi, nieznacznie niższego od nawy głównej dwuprzęsłowego prezbiterium z niewielką przybudówką zakrystii krytą pulpitowo od południa oraz dominującej, zachodniej partii wieżowej, zwieńczonej dwoma kopulastymi hełmami latarniami. Dach nawy głównej na styku z prezbiterium zwieńczony jest ozdobną, barokową wieżyczką na sygnaturkę, krytą zdwojonym, kopulastym hełmem z latarnią. Poszczególne elewacje kościoła charakteryzują się dość oszczędnie rozmieszczonym, głównie od zachodu i północy, wystrojem architektonicznym o charakterze późnobarokowym. Dwuwieżowa, pięcioosiowa fasada z wyodrębnioną strefą cokołową i wieńczącą, urozmaicona jest rozmieszczonymi symetrycznie pseudopilastrami dźwigającymi uproszczone, przełamane belkowanie. Elewacja powyżej belkowania składa się z umieszczonego na osi trójkątnego przyczółka ujętego parą pilastrów i spływami wolutowymi oraz rozlokowanych po bokach, dwukondygnacyjnych zwieńczeń wież, urozmaiconych pilastrami i profilowanym gzymsem koronującym. Na osi fasady znajduje się neobarokowy portal główny ujęty pilastrami dźwigającymi belkowanie i trójkątny przyczółek z ozdobnym kartuszem z monogramem SZ (św. Zygmunt). Elewacje naw bocznych od południa i północy urozmaicono skromną dekoracją lizenowo-ramową, a kilkukondygnacyjne, ujęte spływami szczyty od wschodu i zachodu zdwojonymi pseudopilatrami i belkowaniami. Północna elewacja prezbiterium wsparta jest oszkarpowaniem. Wnętrze kościoła składa się trójnawowej, bazylikowej części nawowej połączonej z przęsłem wieżowym od zachodu oraz nieznacznie węższego i niższego prezbiterium. Wnętrze dwuprzęsłowego prezbiterium przekryto sklepieniem kolebkowo-krzyżowym. Przestrzeń prezbiterium i nawy oddzielono za pomocą półkolistego łuku tęczowego. Wnętrze trójprzęsłowej nawy głównej przekryto sklepieniem kolebkowym z lunetami na gurtach. Nawa otwarta jest do naw bocznych parami półkolistych arkad wspartych na niskich filarach, zaakcentowanych od strony nawy pilastrami toskańskimi wspierającymi odcinki belkowania. W zachodniej części nawy znajduje się chór muzyczny oparty na arkadzie wspieranej przez filary przyścienne. Poszczególne, oddzielone arkadami przęsła naw bocznych przekryto sklepieniami kolebkowo-krzyżowymi. Wśród zachowanego w kościele zabytkowego wyposażenia znajduje się m.in. neobarokowy, czterokolumnowy ołtarz główny z 1874 r. z rzeźbami św. Piotra i Pawła oraz św. Barbary i Katarzyny w zwieńczeniu i XVIII-w. krucyfiksem w części środkowej, ponadto dwa późnobarokowe, jednokondygnacyjne ołtarze boczne z 1787 r. przy ścianie tęczowej oraz dwa ołtarze przy wschodniej ścianie obu naw bocznych, w tym południowy z 1787 r. i północny z XIX w. Dawny klasztor, obecnie budynek plebanii, jest obiektem murowanym z kamienia i cegły, złożonym z dwóch prostokątnych skrzydeł od zachodu i południa, ze współcześnie rozbudowaną, prostokątną dobudówką od północy oraz niskim murem domykającym wirydarz od wschodu Oba historyczne skrzydła klasztorne są obiektami jednopiętrowymi, krytymi wysokimi dachami dwuspadowymi, z kolei jednopiętrowe skrzydło północne kryte jest pulpitowo. Obecny wygląd elewacji budynku jest efektem prowadzonych w ostatnich latach prac restauratorskich i remontowych. Wieloosiową elewację zachodnią i południową urozmaicono zrekonstruowanym pasem ozdobnego fryzu w zwieńczeniu oraz odtworzoną kamieniarką opasek okiennych, nawiązujących do nowożytnego charakteru skrzydła. W górnej części skrzydła od zachodu i północy odsłonięto spod tynku i wyeksponowano najstarsze, średniowieczne partie kamiennego muru wraz z ocalałymi obramieniami okiennymi z piaskowca. Wnętrza skrzydła zachodniego i południowego składają się z jednego traktu pomieszczeń skomunikowanych z korytarzem od strony wirydarza. Poszczególne pomieszczenia w obu skrzydłach kryte są sklepieniami krzyżowymi, a korytarze sklepieniami kolebkowo-krzyżowymi. Na osi skrzydła zachodniego mieści się klatka schodowa sklepiona kolebkowo. Przylegający do skrzydła zachodniego od północy kryty ganek, komunikujący pierwotnie klasztor z kościołem, jest budowlą dwukondygnacyjną, krytą dachem dwuspadowym, z arkadowymi podporami w przyziemiu, na których nadwieszona jest kondygnacja mieszcząca wąski korytarz.

Kościół jest otwarty dla zwiedzających.

Oprac. Agnieszka Olczyk, OT NID w Katowicach, 07.09.2015 r.

Bibliografia

• Karta ewidencyjna zabytku architektury. Kościół parafialny p.w. św. Zygmunta (w Częstochowie), oprac. J. Perczak, 1997, Archiwum NID.
• Katalog zabytków sztuki, T. VI, Miasto Częstochowa, cz. 1: Stare i Nowe Miasto, Częstochówka i Przedmieścia, Z. Rozanow, E. Smulikowska (red.), Warszawa 1995, s. 34-46.