Reprezentatywny przykład założenia o charakterze późnobarokowym, powstałego z przekształcenia i stopniowej rozbudowy pierwotnej świątyni z połowu XIV w. i zabudowy klasztornej.

Historia

Budowę zespołu klasztornego, przeznaczonego na nowicjat pauliński, wzniesiono w latach 1637-1642 z inicjatywy ówczesnego przeora jasnogórskiego, o. Andrzeja Gołdonowskiego. Klasztor zlokalizowano w miejscu drewnianej kaplicy pw. św. Barbary, związanej z kultem obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej, który w 1430 r. po sprofanowaniu przez obrazoburców został porzucony w tym rejonie i obmyty w tutejszym źródle. Założenie w pierwotnej formie składało się z jednonawowego kościoła, klasztoru, budynku dla pielgrzymów, dwóch drewnianych budynków dla służby klasztornej, zabudowy gospodarczej oraz ogrodu. W 1660 r. nad przylegającą od wschodu zakrystią kościoła wzniesiono oratorium zakonne (kaplica św. Anny), skomunikowaną na piętrze poprzez kryty ganek z budynkiem klasztornym. Założenie w 2. połowie XVII i na początku XVIII w. uległo kilkukrotnie zniszczeniom. Przed 1740 r. przebudowie poddano budynek klasztoru, dostawiając m.in. ryzalit północny. Również w 1. połowie XVIII w. na południe od kościoła wzniesiono Kaplicę nad Źródłem. Przypuszczalnie w 1773 r., w ramach odbudowy kościoła po zniszczeniach w trakcie walk konfederatów barskich, korpus nawowy kościoła powiększono o nawy boczne, a elewacje kościoła otynkowano. W 1864 r., w związku z czynnym zaangażowaniem zakonu w Powstanie Styczniowe, nakazem carskim zespół klasztorny odebrano paulinom. W 1891 r. założenie przekazano w zarząd diecezji, która przeznaczyła zespół na parafię. W 1892 r. rozpoczęto gruntowny remont zespołu, w ramach którego m.in. przebito w kościele arkady do naw bocznych, wzniesiono przy prezbiterium kaplicę św. Michała Archanioła, przebudowano przyziemie budynku klasztornego, wymieniono konstrukcję i pokrycie dachowe kościoła. Kolejne większe prace działania remontowe i konserwatorskie, dążące do odtworzenia pierwotnego wyglądu zewnętrznego zespołu zrealizowano w 1954 r. Odsłonięto wówczas m.in. ceglane lica elewacji najstarszych partii kościoła, tj. nawy głównej, prezbiterium i wieży. Ostatnie znaczące prace o charakterze konserwatorskim i restauratorskim, polegające na zahamowaniu procesów niszczenia i przywrócenia historycznego detalu architektonicznego, ukończono w 2010 r.      

Opis

Zespół klasztorny znajduje się na dawnym przedmieściu św. Barbary usytuowanym na południe od Jasnej Góry, u zbiegu ulicy Św. Barbary i Słowackiego. Założenie składa się z ulokowanego od zachodu kościoła, położonego na wschód od niego czteroskrzydłowego budynku dawnego klasztoru oraz usytuowanej na południe od kościoła Kaplicy św. Źródła. Kościół jest obiektem murowanym z cegły i kamienia, wzniesionym na rzucie prostokąta, złożonym z trójnawowej, dwu- i trójprzęsłowej części nawowej oraz wąskiej, dwuprzęsłowej, zakończonej od południa apsydą części prezbiterialnej, obudowanej po bokach prostokątnymi przybudówkami. W bryle kościoła wyraźnie dominuje środkowa, najstarsza, ceglana część kościoła, tj. nawa główna kryta dachem dwuspadowym, nieznacznie węższe, analogicznie kryte prezbiterium od południa oraz usytuowana od północy wieża na rzucie kwadratu, przechodzącego na wyższych kondygnacjach w ośmiobok i koło, zwieńczona zdwojonym, baniastym hełmem z latarniami. Nawa główna z obu stron obudowana jest niskimi nawami bocznymi krytymi dachami pulpitowymi, z kolei do prezbiterium od zachodu przylega niska kaplica Najświętszego Sakramentu kryta dachem pulpitowym, a od wschodu dwukondygnacyjna zakrystia z kaplicą św. Anny, zwieńczoną baniastym, wielobocznym hełmem z latarnią. Trójosiowa fasada składa się z trójkondygnacyjnej, ceglanej części wieżowej ujętej jednokondygnacyjnymi, tynkowanymi, zwieńczonymi trójkątnymi frontonami, elewacjami naw bocznych. Na osi wieży znajduje się neobarokowy portal główny z 1893 r. zamknięty arkadą wspartą na pilastrach podtrzymujących belkowanie i trójkątny naczółek zwieńczony figurą Chrystusa, z kolei w niszach elewacji naw bocznych usytuowano figurę NMP z Dzieciątkiem oraz św. Józefa. W zwieńczeniu narożników elewacji frontowej ustawiono ponadto figury św. Wojciecha oraz św. Stanisława. Pozostałe elewacje nawy głównej i prezbiterium urozmaicono obiegającym wokół zredukowanym belkowaniem oraz nowszymi obramieniami okiennymi, z kolei elewacje naw bocznych i kaplicy Najświętszego Sakramentu profilowanymi gzymsami wieńczącymi oraz analogicznymi obramieniami. W elewacji południowej na osi apsydy usytuowane są dwie nisze, w tym górna z drewnianym krucyfiksem oraz dolna z kamienną rzeźbą św. Stanisława Kostki. Wnętrze kościoła składa się z trójnawowej, bazylikowej części nawowej połączonej z częścią wieżową od pn. oraz z wąskiego, zakończonego apsydą prezbiterium. Wnętrza dwuprzęsłowego prezbiterium oraz dwuprzęsłowej nawy głównej przekryto sklepieniem krzyżowo-kolebkowym na gurtach. Przestrzeń prezbiterium i nawy oddzielono za pomocą półkolistego łuku tęczowego. Nawa główna otwarta jest do naw bocznych parami półkolistych arkad wspartych na niskich filarach. Ściany nawy głównej i prezbiterium urozmaicono pilastrami zwieńczonymi impostami w formie belkowania. W zachodniej części nawy znajduje się drewniany chór muzyczny wsparty na dwóch kolumnach. Trójprzęsłowe nawy boczne, podobnie jak wnętrza zakrystii, kruchty i kaplicy na piętrze przekryto sklepieniami kolebkowo-krzyżowymi. Wśród zachowanego w kościele zabytkowego wyposażenia znajduje się m.in. neobarokowy, architektoniczny ołtarz główny z 1882 r. z rzeźbami św. Augustyna i Ambrożego oraz św. Barbary w polu głównym, ponadto dwa późnobarokowe, architektoniczne ołtarze boczne z 1. połowy  XVIII w. przy ścianie tęczowej oraz dwa późnobarokowe, przekształcone w XIX w. ołtarze przy południowej ścianie obu naw bocznych, ponadto tabernakulum architektoniczne z XIX w., wczesnobarokowa ambona z około połowy XVII w., neobarokowa, drewniana empora organowa z połowy XIX w. wsparta na dwóch kolumnach oraz ołtarze w kaplicach (w Kaplicy Najświętszego Sakramentu z XIX w. i w kaplicy św. Anny późnobarokowy z około połowy XVIII w.). Dawny klasztor jest obiektem murowanym z kamienia i cegły, wolnostojącym, czteroskrzydłowym, rozlokowanym wokół prostokątnego wirydarza, skomunikowanym z kościołem za pomocą krytego ganku od zach. Poszczególne skrzydła klasztorne są obiektami jednopiętrowymi, krytymi wysokimi dachami dwuspadowymi, ujętymi narożnymi, okrągłymi, pozornymi wieżyczkami, założonymi na rzucie prostokąta za wyjątkiem skrzydła północnego z ryzalitem na osi. Poszczególne, wieloosiowe elewacje budynku klasztornego urozmaicono oszczędnie rozmieszczonymi podziałami horyzontalnymi i odtworzonymi opaskami okiennymi. Ulokowany od frontu ryzalit zaakcentowano narożnymi pilastrami toskańskimi w wielkim porządku, dźwigającymi belkowanie w zwieńczeniu. Otwór wejściowy na osi ryzalitu podkreślono kamiennym, późnogotyckim portalem w typie tzw. długoszowym, przeniesionym przypuszczalnie z rozebranych w latach 40. XVII w. gotyckich zabudowań Jasnej Góry. Nad portalem umieszczono kamienną tablicę erekcyjną z 1638 r. Wnętrza w poszczególnych skrzydłach składają się z jednego traktu pomieszczeń skomunikowanych z korytarzem od strony wirydarza. Poszczególne pomieszczenia w przyziemiu i na piętrze kryte są sklepieniami krzyżowo-kolebkowymi i kolebkowymi z lunetami, a korytarze sklepieniami kolebkowo-krzyżowymi. W ryzalicie skrzydła północnego mieści się otwarta sień wejściowa, a w obrębie skrzydła pn. przekształcona dwubiegowa klatka schodowa kryta kolebkowo. Na piętrze skrzydła północnego mieści się sala dawnej biblioteki klasztornej kryta spłaszczonym sklepieniem klasztornym z lunetami, zdobionym dekoracją sztukatorską i malarską, sąsiadująca z dawnym refektarzem. Przylegający do zachodniego skrzydła kryty ganek, komunikujący klasztor z kościołem, jest budowlą dwukondygnacyjną, krytą dachem dwuspadowym, z arkadową podporą w przyziemiu, na której nadwieszona jest kondygnacja mieszcząca wąski korytarz. Barokowa kaplica św. Barbary nad Źródłem jest obiektem murowanym z kamienia i cegły, wzniesionym na planie kwadratu. Bryła obiektu w formie smukłego prostopadłościanu o ściętych narożnikach, zwieńczona jest kopułą z latarnią. Wnętrze kaplicy o charakterze centralnym podzielono rozmieszczonymi w równych odstępach parami pilastrów w wielkim porządku, dźwigającymi przełamane belkowanie. Ponad belkowaniem, w podniebiu kopuły polichromie z 1747 r., przemalowane w latach 50. XX w., przedstawiające historię obrazu MB Częstochowskiej w 1430 r. Pomiędzy pilastrami wkomponowano wnęki w dwóch kondygnacjach, mieszczące otwory okienne i drzwiowe. W zamkniętej odcinkowo i zaakcentowanej uszkowatym obramieniem wnęce wsch. umieszczono ołtarz. Pośrodku kaplicy znajduje się źródło ujęte współczesną, kamienną cembrowiną. Poszczególne elewacje kaplicy po bokach i w narożach ujęto pilastrami toskańskimi, podtrzymującymi przełamujące się belkowanie. Na osi każdej elewacji rozmieszczono półkoliste arkady (od wschodu pozorna) oraz wnęki okienne nad nimi, zamknięte odcinkowo.

Kościół jest otwarty dla zwiedzających.

Oprac. Agnieszka Olczyk, OT NID w Katowicach, 09.09.2015 r.

Bibliografia

• Karta ewidencyjna zabytku architektury. Kościół p.w. śś. Barbary i Andrzeja Apostoła (w Częstochowie), oprac. J. Perczak, 1996, Archiwum NID.
• Karta ewidencyjna zabytku architektury. Budynek nowicjatu, ob. plebania kościoła p.w. śś. Barbary i Andrzeja Apostoła (w Częstochowie), oprac. J. Perczak, 1996, Archiwum NID.
• Karta ewidencyjna zabytku architektury. Kaplica p.w. Św. Barbary nad źródłem przy kościele p.w. śś. Barbary i Andrzeja Apostoła (w Częstochowie), oprac. J. Perczak, 1996, Archiwum NID.
• Katalog zabytków sztuki, T. VI, Miasto Częstochowa, cz. 1: Stare i Nowe Miasto, Częstochówka i Przedmieścia, red. Z. Rozanow, E. Smulikowska, Warszawa 1995, s. 9-22.