Świątynia wyróżnia się bogatym wyposażeniem, m.in. cennymi zabytkami renesansowej rzeźby sepulkralnej oraz dwoma obrazami ołtarzowymi z 1. poł. XVII w., przypisywanymi warsztatowi znanego malarza gdańskiego Hermana Hana.

Historia

Początki Czarnkowa sięgają X w. i łączą się z istniejącym tu wczesnośredniowiecznym grodem, położonym na starym szlaku z Poznania na Pomorze, przy przeprawie przez Noteć, wzmiankowanym w roku 1108. W sąsiedztwie grodu istniała osada. Miasto Czarnków rozwinęło się w pewnej odległości od grodu, u zbiegu traktu pomorskiego z traktem z Wielenia do Ujścia i Nakła. Lokacja miejska nastąpiła najprawdopodobniej w 1. poł. XIV w., najstarsza wzmianka świadcząca o miejskim charakterze Czarnkowa pochodzi z 1369 roku. Było to miasto prywatne, od końca XIII do poł. XVII w. pozostawało w rękach rodu Nałęczów-Czarnkowskich, w czasach późniejszych - m.in. Grzymułtowskich, Gembickich i Naramowskich, Poniatowskich oraz Swinarskich.

Najstarszą świątynią Czarnkowa była kaplica grodowa, wzniesiona zapewne w XII wieku. Drewniany kościół, wzmiankowany w 1298 r. istniał też na terenie osady przedkolacyjnej. W latach 1406 i 1409 wzmiankowana była parafia. Zachowany do dziś kościół murowany wzniesiony został z inicjatywy Czarnkowskich w latach 1570-1580 (niektórzy datę budowy świątyni przesuwają na XV w.). Świątynia ta powstała po po poł. stronie rynku, zapewne na miejscu wspomnianego wyżej kościoła drewnianego. Konsekracja nowego kościoła miała miejsce w roku 1586. Widoczna na wieży data 1247 dotyczy zapewne historii poprzedniego budynku.

W roku 1632 biskup poznański Adam Nowodworski na prośbę Katarzyny z Leszczyńskich i jej syna Franciszka Czarnkowskiego nadał czarnkowskiej farze tytuł kolegiaty (tytuł ten świątynia nosiła do 1821 r.). Wkrótce do prezbiterium dobudowano kaplicę pw. Biczowania Pana Jezusa, poświęconą w 1634 roku. W 1709 r. świątynia została uszkodzona w wyniku pożaru. Odrestaurowano ją staraniem biskupa włocławskiego Krzysztofa Antoniego Szembeka w latach 1724-1726. Około 1757 r. z inicjatywy kolejnych dziedziców Czarnkowa - Mikołaja i Anny Swinarskich - do korpusu nawowego dobudowana została kaplica pw. św. Antoniego (zwana też kaplicą św. Jana Nepomucena). Kolejna restauracja świątyni miała miejsce po pożarze w 1768 roku. W 1855 r. nadbudowano wieżę, zmieniając jej kształt z barokowego na neogotycki. Większe remonty przeprowadzono także w latach 20. XX wieku.

Opis

Kościół pw. Marii Magdaleny usytuowany jest w centrum miasta, po pd. stronie rynku. Jest to obiekt orientowany. Późnogotycka świątynia składa się z trójnawowego, trójprzęsłowego korpusu i dwuprzęsłowego, równego szerokością nawie środkowej, zamkniętego wielobocznie prezbiterium. Od zach. do korpusu przylega kwadratowa wieża z kruchtą w przyziemiu i dwiema przybudówkami bocznymi ( z XIX w.). Przy zach. przęśle prezbiterium znajdują się dwie kaplice: po stronie pd. - kwadratowa kaplica Aniołów Stróżów (Czarnkowskich) z okresu budowy kościoła, po stronie pn. - prostokątna kaplica Biczowania Pana Jezusa z 1. poł. XVII wieku. Pod kaplicami - sklepione krypty. Do wsch. przęsła prezbiterium przylegają piętrowe przybudówki: po stronie pn. - zakrystia z kapitularzem, po stronie pd. - nowa zakrystia. Na piętrze przybudówek znajdują się loże otwarte arkadami do wnętrza chóru. Do wsch. przęsła korpusu nawowego po stronie pn. dobudowano późnobarokową kaplicę pw. św. Antoniego, na planie kwadratu; w podziemiach kaplicy znajduje się krypta. Po stronie pd. znajduje się niewielka kwadratowa kruchta, wzniesiona w 1842 r. w miejscu wcześniejszej XVII-wiecznej (od 1927 r. wejście boczne jest zamurowane). Bryła kościoła oraz naroża kaplic opięte są szkarpami. Prezbiterium i korpus nawowy nakryty jest wspólnym dachem dwuspadowym; nad zamknięciem prezbiterium znajduje się wystawka dachowa. Kaplice przy prezbiterium nakryte są dachami dwuspadowymi, nad kaplicą św. Antoniego - dach trójspadowy z latarnią. Nad całością dominuje wysoka, dwukondygnacyjna wieża, ujęta trójuskokowymi szkarpami narożnymi, zwieńczona neogotyckim hełmem.

Kościół jest budynkiem murowanym z cegły. Jego ściany - z wyjątkiem wieży - zostały otynkowane. Dachy kryje dachówka ceramiczna, hełm wieży wykonano z blachy. Wnętrza nakrywają murowane sklepienia, a zakrystię - strop z fasetą.

Elewacje korpusu, prezbiterium i kaplic zostały otynkowane, wieńczą je proste gzymsy. Okna w większości zamknięte są półkoliście. Elewacje kaplic przy prezbiterium wieńczą wczesnobarokowe szczyty, ujęte wolutowymi spływami, rozczłonkowane pilastrami. Elewacje wieży są licowane cegłą, ujęte szkarpami narożnymi, zwieńczone neogotyckim arkadowym fryzem i sterczynami w formie wieżyczek. Od zach. znajduje się półkoliście zamknięte wejście główne.

Prezbiterium nakryte jest sklepieniem kolebkowo-krzyżowym na gurtach, ozdobionym stiukowymi żebrami podkreślającymi szwy sklepienne, otwarte do nawy półkolistym łukiem tęczowym. W nawie głównej zachowało się pierwotne sklepienie gwiaździste wsparte na wolutowych wspornikach. Wąskie, przesklepione poprzecznymi kolebkami nawy boczne otwierają się do nawy półkoliście zamkniętymi arkadami filarowymi. Po stronie zach. znajduje się wsparty na trzech arkadach chór muzyczny. Balustradę chóru zdobi rzeźba św. Michała Archanioła walczącego z szatanem. Kaplice boczne otwarte są do prezbiterium zamkniętymi półkoliście arkadami. Kaplicę Aniołów Stróżów nakrywa sklepienie krzyżowe z nakładanymi żebrami, kaplicę Biczowania Pana Jezusa - sklepienie kolebkowo-krzyżowe z nakładanymi żebrami w układzie gwiazdy. Pod kaplicami znajdują się krypty. Dawna zakrystia sklepiona jest kolebką z lunetami, nową zakrystię nakryto stropem z fasetą. Ponad zakrystiami znajdują się loże otwarte arkadowo do prezbiterium. Kaplica św. Antoniego otwiera się do nawy arkadą ujętą pilastrami zwieńczonymi wazonami. Nakrywa ją sklepienie kopulaste z latarnią.

Cenne wyposażenie kościoła obejmuje m.in. pięć późnobarokowych ołtarzy architektonicznych, a także rokokowe stalle, ambonę i chrzcielnicę. Na szczególną uwagę zasługują dwa obrazy ołtarzowe z ok. 1630 r., łączone z warsztatem znanego malarza pomorskiego Hermana Hana: obraz w jednym z ołtarzy bocznych (w nawie pd.) przedstawia Arbor Virginis - Marię na kwiecie lilii ze św. Anną i św. Joachimem, a obraz w ołtarzu w kaplicy Czarnkowskich - Anioła Stróża ochraniającego dziecko. Zachował się też renesansowy, marmurowy nagrobek Macieja Czarnkowskiego (zm. 1542) i jego żony Katarzyny z Opalińskich (zm. 1551) - piętrowy, z leżącymi postaciami zmarłych. W kaplicy tej znajduje się wczesnobarokowy, wykonany z cynowej blachy, sarkofag zmarłego w 1627 r. Sędziwoja Czarnkowskiego, ozdobiony portretem trumiennym zmarłego, figurami aniołów oraz płaskorzeźbionymi scenami z jego życia.

Kościół dostępny do zwiedzania z zewnątrz i wewnątrz. Bliższe informacje na temat parafii oraz godziny mszy św. są podane na stronie internetowej www.mariamagdalena.czarnkow.pl.

oprac. Krzysztof Jodłowski, OT NID w Poznaniu, 29-07-2014 r.