W jego wnętrzu zgromadzono pamiątki po Stefanie Czarnieckim, bohaterze potopu szwedzkiego.

Historia

Pierwotny, drewniany kościół, według Kaspra Niesieckiego, istniał już w 1184 roku. Z 1326 roku pochodzi pierwsza informacja o tutejszej parafii. Obecną, murowaną świątynię ufundował w 1640 roku Stefan Czarniecki. Zapewne około 1659 roku ukończono jej budowę. Około 1662 roku rzeźbiarz pińczowski Tomasz Hinkowicz wystawił ołtarz główny. W 1665 roku pochowano w niej fundatora. W 1668 roku została konsekrowana. W kolejnych latach, najpóźniej do końca XVII wieku, wzniesiono obecną dzwonnicę. W 3. ćwierci XVIII wieku przeprowadzono gruntowny remont kościoła, połączony z wymianą części jego wyposażenia. W 1794 roku splądrowały go wojska rosyjskie. W 1825 roku zbudowano przy nim kruchtę, zaadaptowaną w 1850 roku na kaplicę. W XIX i na początku XX wieku kilkakrotnie odnawiano dzwonnicę i świątynię. W 1907 roku, z okazji przeniesienia szczątków Czarnieckiego do nowej trumny, umieszczono w wewnętrznej ścianie prezbiterium poświęcony mu pomnik (projekt Czesław Makowski). W 1935 roku wystawiono tam Hetmanowi okazały monument z sarkofagiem (projekt Zofia Trzcińska-Kamińska), którym w 1937 roku, w asyście rzeszy wiernych oraz oficjeli kościelnych i państwowych, złożono prochy Czarnieckiego. W latach 30. XX wieku zespół kościelny gruntownie wyremontowano. W 1956 r. pożar zniszczył dach, część wystroju (sztukaterie sklepienne) i wyposażenia (ołtarz główny i organy) świątyni. W latach 1957-1960 naprawiono m.in.: dach i dekorację sztukatorską na sklepieniach. W kolejnych dziesięcioleciach przy świątyni i dzwonnicy przeprowadzono szereg prac konserwatorskich i restauratorskich (m.in.: w latach 2002-2011 konserwowano obiekty związane z rodziną Czarnieckich).

Opis

Zespół kościoła, usytuowany w północnej części wsi, zajmuje wnętrze nieregularnego placu, otoczonego ceglanym murem. Złożony jest z orientowanej świątyni, położonej pośrodku tego terenu i z ustawionej na północny-wschód od niej, wolno stojącej dzwonnicy. Kościół to barokowa, jednonawowa budowla składająca się z prostokątnych: nawy i nieco niższego od niej, prezbiterium z kopułową absydą. Do prezbiterium od północy przylega prostokątna zakrystia ze skarbczykiem na piętrze. Przy południowej ścianie nawy znajduje się niska, kwadratowa kaplica. Obiekt wymurowano z kamienia i cegły, w całości wytynkowano. Nakryty został dachami dwuspadowym, ujętym rozbudowanymi szczytami (nad nawą z sygnaturką na środku, prezbiterium i kaplicą) i trójspadowym (nad zakrystią). Elewacje świątyni, podzielone pilastrami, wzbogacają uszate ramy okien. Fasadę zachodnią z wolutowym szczytem akcentują kamienny detal architektoniczny (portal, obramienia nisz, okna) i rzeźbiarski (figury św. św. Stanisława i Floriana i „marmurowe” płyty- atryb. warsztat chęciński) z lat 50. i 60. XVII wieku. Boczne wejście podkreśla „marmurowa” płyta z 1652 roku, według tradycji przeniesiona z dworu Czarnieckich (atryb.-warsztat chęciński). Wnętrze kościoła, rozczłonkowane zdwojonymi pilastrami, obiega wydatny gzyms. Nakrywa je sklepienie kolebkowe z lunetami (w nawie, prezbiterium i kaplicy); w zakrystii sklepienie kolebkowo-krzyżowe. W zachodniej części nawy wystawiono trójarkadowy chór (w środkowej arkadzie filary o sfazowanych narożach). Sklepienie nawy, prezbiterium i lico chóru pokrywają bogate sztukaterie z początku lat 60. XVII wieku (rekonstruowane w latach 1957-1960); skromniejsza dekoracja tego typu znajduje się w kaplicy i zakrystii. Z pierwotnego wyposażenia świątyni, zubożonego przez pożar w 1959 roku, zachowały się, m.in.: barokowa ambona z 3. ćwierci XVII wieku, intarsjowane ławki z 2. ćwierci XVIII wieku, boczne ołtarze z lat 50.-70. XVIII wieku (w południowym „cudowny” obraz św. Tekli), dwa pomniki Stefana Czarnieckiego (1907 rok i 1935 rok) i „marmurowa” chrzcielnica z 1640 roku (atryb. warsztat chęciński). W kaplicy zgromadzono przedmioty związane ze Stefanem Czarnieckim, w tym m.in.: w ołtarzu z 3. ćwierci XVII wieki ikonę Matki Boskiej Miłosiernej ze srebrną „sukienką” z końca XVI-początku XVII wieku (wykonała szkoła stroganowska (?), według tradycji pierwotnie znajdowała się w polowym ołtarzu Hetmana) i jego malowaną podobiznę na koniu z 1665 roku (według tradycji towarzyszyła ona translokacji zwłok Czarnieckiego z Warszawy do Czarncy i była wykorzystana podczas jego pogrzebu). Dzwonnica jest barokową, dwukondygnacyjną budowlą o rzucie kwadratu, ze szkarpami w narożach. Została wymurowana z kamienia i cegły, a na zewnątrz wytynkowana. Nakryto ją blaszanym dachem z latarnią na środku. W jej wnętrzu znajduje się dzwon, przywieziony zapewne przez Stefana Czarnieckiego z Moskwy, przelany w roku 1731.

Zabytek dostępny. Możliwość zwiedzania po wcześniejszym uzgodnieniu telefonicznym.

Oprac. Łukasz Piotr Młynarski, OT NID w Kielcach, 20.08.2014 r.

Bibliografia

• Karta ewidencyjna. Zespół kościoła parafialnego pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny i św. Floriana., oprac. M. Gorzelak, Kielce 1999 [Archiwum Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Kielcach i Archiwum Narodowego Instytutu Dziedzictwa w Warszawie].
• Corpus inscriptionum Poloniae, t. 1: Województwo kieleckie, red. J. Szymański, z. 5: Włoszczowa, Końskie i Ostrowiec Świętokrzyski z regionami, wyd. i oprac. M. Janik, Kielce 1986, s. 62-70.
• Gacia T., Parafia Bebelno i Czarnca w opisie Liber Beneficiorum Jana Łaskiego, „Włoszczowskie Zeszyty Historyczne” 1997, z. 2, s. 169-177.
• Grochulski H., Stefan Czarniecki, jego grobowiec i pamiątki po hetmanie w Czarncy, Włoszczowa 1937.
• Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. III: Województwo kieleckie, red. J. Z. Łoziński, B. Wolff, z. 12: Powiat włoszczowski, oprac. J. Z. Łoziński, T. Przypkowski, B. Wolff, Warszawa 1966, s.7-10.
• Kazimierza Strończyńskiego opisy i widoki zabytków w Królestwie Polskim (1844-1855), t. II: Gubernia Radomska, oprac. K. Guttmejer, Warszawa 2010, s. 49, 260.
• Kersten A., Stefan Czarniecki 1599-1665, wyd. 2, Lublin 2006, s. 134-5, 204, 594.
• Kruk M. P., Ikony-obrazy w świątyniach rzymsko-katolickich dawnej Rzeczypospolitej, Kraków 2011, s. 74-79, 285, 330-331.
• Miłobędzki A., Architektura polska XVII wieku, Warszawa 1980, s. 251, 252, 258.
• Miłobędzki A., Architektura region u świętokrzyskiego w XVII wieku , „Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach” T. 9 : 1975, s . 57-83.
• Oettingen U., Uroczystości w Czarncy w 1906, 1907 i 1937 roku, [w:] Stefan Czarniecki. Żołnierz - obywatel - polityk, red. W. Kowalski, Kielce: 1999, s. 259-284.
• Ornamenta Ecclesiae. Sztuka Sakralna diecezji kieleckiej. Katalog Wystawy, red. K. Myśliński, Kielce 2000, s. 53, 69.
• Rosiński P., Zabytkowe organy w województwie kielecki, Warszawa-Kraków 1992, s. 343-345.
• Wardzyński M., Rzeźba nowożytna w kręgu Jasnej Góry i Polskie Prowincji Zakonu Paulinów, cz. 1: Ośrodek rzeźbiarski w Częstochówce pod Jasną Górą 1620-1705, t. 1, Warszawa 2009, s. 213, 332-333.
• Wiśniewski J., Historyczny opis kościołów, miast, zabytków i pamiątek w powiecie włoszczowskim, Marjówka Opoczyńska 1932, reprint Kielce 2000, s. 16-28.
• Władyka J., Opisanie kościoła parafialnego w Czarncy zrobione 1884 roku, wyd. i oprac. C. Nowak, „Włoszczowskie Zeszyty Historyczne” 1999, z.1-2, s. 89-104.
• Wojtasik Z., J. Zub., Konserwacja tzw. zabytków ruchomych, [w:] Prace konserwatorskie w woj. świętokrzyskim w latach 2001-2012, red. J. Cedro, Kielce 2014, s. 176.