Jego powstanie wiązane jest z Krzysztofem Szydłowieckim, kanclerzem wielkim koronnym, który go wzniósł, czy też znacznie rozbudował.

Historia

Zamek został wzniesiony przez Krzysztofa Szydłowieckiego w latach 1519-1531 na podmokłych terenach doliny rzeki Kamiennej, w niewielkiej odległości od miasta lokacyjnego Ćmielów. Przypuszcza się, że przy jego budowie mogły zostać wykorzystane pozostałości średniowiecznego założenia obronnego. Założenie zamkowe zrealizowano w postaci położonego na wyspie pałacu oraz podzamcza zlokalizowanego od strony południowej. Pałac składał się z dwóch, niewielkich prostokątnych budynków oraz kaplicy (od północy) - ujmujących mały dziedziniec, który od południa mógł być zamknięty murem. Przedzamcze powstało wskutek rozbudowy wcześniejszego, skromniejszego założenia obronnego; świadczą o tym pewne różnice stylistyczne w poszczególnych częściach budowli (występują tu cechy gotyckie i renesansowe). Prawdopodobnie pierwotna wieża bramna z murem obronnym, zostały przebudowane i rozbudowane na początku XVI wieku; wykształcił się tu prostokątny dziedziniec, dostępny przejazdem bramnym. Zamek stał się wtedy reprezentacyjną siedzibą rodową Szydłowieckich, z podziwem opisywaną przez późniejszych kronikarzy. Od 2. połowy XVI wieku, wskutek dziedziczenia i rodzinnych transakcji teren z zamkiem znajdował się w rękach kolejnych rodów magnackich - Tarnowskich, Ostrogskich, w XVII w. Wiśniowieckich, Sanguszków, w XVIII wieku Małachowskich i w 1. połowie XIX wieku Druckich-Lubeckich. Prawdopodobnie w 1. połowie XVII wieku zamek zyskał nowożytne fortyfikacje w postaci wałów z bastionami w narożach; z włączeniem murów przedzamcza w linię wału południowego. Nie ominęły zamku wojenne zniszczenia - w 1657 roku po zdobyciu i rabunku przez Szwedów i w 1702r roku podczas wojny północnej, kiedy to nastąpiły zniszczenia znacznej części wałów obronnych i zamku, zakończone częściową rozbiórką. W 2. połowie XVIII wieku Małachowscy, ówcześni właściciele, częściowo odnowili zamek i kaplicę zamkową, ale nie odzyskał on już świetności. Przestał być „pańską” rezydencją; popadł w ruinę, a do przedzamcza zaczęto wprowadzać inne funkcje użytkowe - m.in. około 1800 roku browar, a w 1905 roku łaźnię. W 1912 roku pozostałości zamku kupił Kacper Bargieł, którego spadkobiercy posiadali tę nieruchomość do początku XXI wieku. Hitlerowcy urządzili w wieży bramnej szpital wojskowy. W latach powojennych budynki przedzamcza różnie były użytkowane na cele mieszkalno-przemysłowe. W 2009 roku zespół zakupił nowy, prywatny inwestor, który powołał Stowarzyszenie Centrum Edukacji Historycznej „Zamek Ćmielów”, przeprowadził zakres prac badawczych i przedprojektowych oraz uporządkował teren. W 2012 roku prace wstrzymano i obiekt ponownie został opuszczony.

Opis

Pozostałości zamku położone są w dolinie rzeki Kamiennej, na wschód od miasteczka Ćmielów. Na zespół składają się: ruiny zamku i kaplicy na wyspie, budynek przedzamcza z wieżą bramną i pozostałości fortyfikacji ziemnych na układzie regularnego trapezu, zbliżonego do prostokąta. Na wyspie, przy prostokątnym dziedzińcu stały: od strony zachodniej dom wielki, od strony północnej gotycka kaplica zamkowa złożona z prezbiterium, nawy i zakrystii, od strony wschodniej, za murem mniejszy budynek, z osobnym wejściem z zewnątrz, przeznaczony być może dla gości lub obsługi zamku. Budynki te łączył mur obronny, zapewne z bramą od strony południowej, a wokół dziedzińca znajdowały się krużganki. Do dzisiaj zachowała się ruina północnej części prezbiterium oraz część piwniczna skrzydła wschodniego; mury skrzydła zachodniego w większej części znajdują się pod powierzchnią ziemi. Położony od południa teren, stanowił prawdopodobnie wzmiankowany w źródłach ogród zamkowy, poprzedzający wjazd na wyspę. Pałac łączyła z przedzamczem grobla, obecnie zatopiona. Przedzamcze zachowane jest w formie litery L utworzonej przez dwa wąskie, jednotraktowe skrzydła, w południowym z nich znajduje się w części wschodniej wysunięta przed lico muru wieża bramna z przejazdem w przyziemiu. Widoczne są tu ślady nawarstwień historycznych oraz przebudów, występują też interesujące elementy historycznej kamieniarki. Pierwotny poziom użytkowy przyziemia znajdował się około 1m poniżej obecnego. Obwarowania zewnętrzne poprzedzała prawdopodobnie fosa. Aktualnie budowla jest w ruinie, częściowo tylko zabezpieczona dachem; teren zewnętrzny i wewnętrzny jest zabagniony, porośnięty trawą. Substancja budynków zamkowych jest murowana - z kamienia na zaprawie wapiennej, z ciosowymi narożnikami i elementami dekoracji kamiennej oraz lokalnie z cegły; stropy, dachy czy stolarka nie zachowały się. Fortyfikacje bastionowe są już niekompletne, ale ich pozostałości nadal jeszcze są czytelne; widoczne są wały ziemne oraz zarysy trzech bastionów.

Zabytek niedostępny (własność prywatna), ale dobrze widoczny z zewnątrz.

Oprac. Dariusz Kalina, 22.12.2014 r.

Bibliografia

• Karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa, „Zamek-ruiny”, oprac. L. Polanowski Sandomierz 1997, mps w archiwum Delegatury Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Sandomierzu i Narodowego Instytutu Dziedzictwa w Warszawie.
• Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. III, województwo kieleckie, z. 7, powiat opatowski, pod red. J. Z. Łozińskiego i B. Wolff, Warszawa 1959, s. 12-14.
• Brykowska M., Fundacje Szydłowieckich - między gotykiem a renesansem, [w:] Fundacje kanclerza Krzysztofa Szydłowieckiego. Z dziejów budownictwa rezydencjonalno-obronnego na terenie dawnego województwa sandomierskiego. Materiały z sesji naukowej w Ćmielowie dnia 5 września 2009 roku, pod red. W. Iwańczaka, R. Kubickiego i D. Kaliny, Kielce-Ćmielów 2010, s. 29-48.
• Gruszecki A., Bastionowe zamki w Małopolsce, Warszawa 1962, s. 195-205.
• Kajzer L., Kołodziejski S., Salm J., Leksykon zamków w Polsce, Warszawa 2001, s. 101.
• Kalina D., Zamek w Ćmielowie. Wyniki kwerendy źródłowej, [w:] Fundacje kanclerza Krzysztofa Szydłowieckiego…, s. 81-108.
• Kubicki R., Inwentarz miasta Ćmielowa i folwarków w kluczu ćmielowskim z 1618 roku, [w:] Fundacje kanclerza Krzysztofa Szydłowieckiego…, s. 154-174.
• Ziółkowska G., Ziółkowski M., Wstępne wyniki archeologicznych badań wykopaliskowych zamku w Ćmielowie (etap I, tzw. przedzamcze), [w:] Fundacje kanclerza Krzysztofa Szydłowieckiego…, s. 109-114.