Zarazem przykład założenia powstałego w k. XIII w. w miejscu wczesnośredniowiecznego grodu, przekształcanego w XIV i XVI w., a następnie zniszczonego i ostatecznie rozebranego na pocz. XIX w., z zachowaniem XIV-w. Wieży Piastowskiej i XI-w. kaplicy grodowej, wkomponowanych w założony w XIX w. park angielski.

Historia

Na podstawie wyników badań archeologicznych wiadomo obecnie, że Góra Zamkowa, z uwagi na specyficzne, trudno dostępne ukształtowanie i usytuowanie w widłach rzeki Olzy i Bobrówki, zasiedlona była już w okresie halsztackim i lateńskim. Przypuszczalnie w poł. X w. na wzgórzu założony został wczesnośredniowieczny graniczny gród o charakterze obronnym, otoczony drewniano-ziemnym wałem w konstrukcji skrzyniowej, poniżej którego wykształciło się podgrodzie. Najprawdopodobniej w 2 poł. XI w. w obrębie grodu wzniesiona została kaplica grodowa pw. św. Mikołaja. Z 1155 r. pochodzi pierwsza wzmianka o grodzie jako siedzibie kasztelanii cieszyńskiej księstwa opolskiego. Wraz z założeniem w k. XIII w. księstwa cieszyńskiego, prawdopodobnie za czasów ks. Mieszka I na miejscu grodu wzniesiono drewniany zamek, a także usytuowany od pn. zach. stołp i związany z nim mur obronny. W XIV w., za czasów ks. Kazimierza I lub Przemysława Noszaka, powstał bliżej nieznany jeszcze zamek gotycki, wzmiankowany w latach 20. XV w. Wiadomo jedynie, że było to założenie otoczone murami obronnymi z czterema wieżami, zabezpieczone od wsch. tzw. zamkiem dolnym, zamkniętym dodatkowym pasem murów z basztami. Z tego etapu pochodzi ocalała do czasów współczesnych Wieża Piastowska, a właściwie jej dolne, kamienne partie. Kolejne istotne przekształcenia na wzgórzu, wymuszone pożarem zamku, zrealizowano prawdopodobnie z inicjatywy ks. Kazimierza II po 1520 r. Świadectwem tych działań jest obecnie charakterystyczne zwieńczenie Wieży Piastowskiej w formie ganku wspartego na kroksztynach, krytego d. wysokim hełmem. Całość założenia zamkowego uległa znaczącemu zniszczeniu w 1647 r., wskutek oblężenia zamku w trakcie wojny trzydziestoletniej. Zniszczony wówczas zamek nie został odbudowany. Jego ruiny, za wyjątkiem Wieży Piastowskiej, kaplicy zamkowej oraz fragmentu murów obronnych z basztą pn.-zach., uległy rozbiórce na pocz. XIX w., a teren Góry Zamkowej częściowo zniwelowano. W latach 1838-1840 od strony miasta, w miejscu d. zamku dolnego, wzniesiono pałac myśliwski dla arcyksięcia Karola Habsburga wg proj. wiedeńskiego architekta Józefa Kornhäusela. W obiekcie, przeznaczonym na letnią rezydencję książęcą, mieściła się faktycznie siedziba zarządu dóbr habsburskich, tzw. Komory Cieszyńskiej. Na miejscu d. zamku górnego w latach 40. XIX w. wytyczono park angielski z dominantą w postaci gotyckiej Wieży Piastowskiej oraz przekształconą w duchu klasycystycznym kaplicą. W 1916 r. z okazji wizyty cesarza Franciszka Józefa I w Cieszynie, w zach. części parku na pozostałościach średniowiecznego stołpu wzniesiono sztuczne ruiny wg proj. A. T. Prokopa oraz założono alpinarium. W trakcie prowadzonych w 1941 r. przez konserwatorów niemieckich prac ratowniczych na wzgórzu, odkryto romańską strukturę kaplicy zamkowej. W latach 1947-1954 w obrębie wzgórza prowadzone były badania archeologiczne oraz prace restauratorskie, związane m.in. z przywróceniem pierwotnego wyglądu rotundy i Wieży Piastowskiej. W 1992 r. w trakcie zabezpieczania sztucznej ruiny w zach. części wzgórza, natrafiono na pozostałości XIII-w. stołpu, wskutek czego ruina wraz z 1916 r. z nasypem została rozebrana, a autentyczne pozostałości baszty uczytelnione.

Opis

Zespół zamkowy rozlokowany jest w zach. części Cieszyna, na szczycie Góry Zamkowej położonej na prawym brzegu Olzy, na pn. od historycznego zespołu staromiejskiego, od którego oddzielony jest ul. Zamkową. Założenie zamyka od strony miasta XIX-w. pałac myśliwski Habsburgów, poprzedzony niewielkim dziedzińcem, zamkniętym od pn. współczesnym gmachem mieszczącym Zamek Cieszyn, powstałym w miejscu d. oranżerii pałacowej. Pałac myśliwski Habsburgów, ob. siedziba szkoły muzycznej, powstały w k. lat 30. XIX w. na miejscu rozebranych ruin zamku dolnego, to niewielki, murowany, klasycystyczny obiekt na planie litery T, zwrócony frontem ku miastu. Bryła pałacu składa się z dwupiętrowego, krytego dachami dwuspadowymi korpusu środkowego z wewnętrznym dziedzińcem, oraz dwóch jednopiętrowych, krytych dachami siodłowymi skrzydeł bocznych, mieszczących pierwotnie w przyziemiach dwie sienie z przejazdami bramnymi. Poszczególne elewacje pałacu urozmaicone są oszczędnym, klasycystycznym wystrojem architektonicznym z charakterystycznym motywem serliany. Elewacja frontowa zaakcentowana jest płytkim ryzalitem środkowym, zwieńczonym trójkątnym przyczółkiem oraz wyodrębnionym, boniowanym cokołem, zwieńczonym balkonem z żeliwną balustradą. Układ wnętrz korpusu pałacowego składa się z trzech traktów pomieszczeń, krytych sklepieniami kolebkowymi z lunetami, sklepieniami żaglastymi oraz stropami zdobionymi fasetami. Do pałacu od pd. i pn. przylegają skrzydła boczne, wtórnie dobudowane w XIX w. Wzniesione na rzucie L, jednopiętrowe, kryte dachem dwuspadowym skrzydło pd., usytuowane prostopadle do pałacu, zamknięte jest od pd. wysuniętą nad skarpą Olzy loggią, rodzajem belwederu w formie doryckiego portyku, powstałą w miejscu średniowiecznej baszty. Skrzydło pn., usytuowane na przedłużeniu pałacu w kierunku pn., składa się z ciągu jednopiętrowych, prostokątnych budynków, krytych osobnymi dachami siodłowymi, w które wkomponowano pozostałości średniowiecznej baszty obronnej. Założony w latach 30. XIX w., w miejscu rozebranych pozostałości średniowiecznego zamku, park o charakterze angielskim obejmuje teren Góry Zamkowej położony na zach. od pałacu myśliwskiego Habsburgów. Nieregularna kompozycja parku dostosowana została do zachowanych elementów średniowiecznego zamku, tj. Wieży Piastowskiej, kaplicy grodowej oraz XIII-w. stołpu, na którym na pocz. XX w. wzniesiono sztuczną ruinę oraz założono alpinarium, tworzących romantyczną oprawę dla pałacu myśliwskiego. Ulokowana w pd. części wzgórza, w obrębie d. zamku górnego, romańska kaplica grodowa, tzw. rotunda pw. św. Mikołaja i Wacława, stanowi najcenniejszy i najstarszy murowany element zabudowy Góry Zamkowej. Zabytek scharakteryzowano indywidualnie w osobnej nocie. Usytuowana na kulminacji wzgórza Wieża Piastowska jest jedyną, obok XI-w. rotundy oraz XIII-w. baszty pn.-zach., ocalałą budowlą wchodzącą w skład zamku górnego. Jest to obiekt murowany z kamienia łamanego i ciosów kamiennych (partie dolne z XIV w.) oraz cegły w wątku polskim (zwieńczenie z 1 poł. XVI w., częściowo zrekonstruowane), na planie zbliżonym do kwadratu, podpiwniczony, siedmiokondygnacyjny, częściowo przekształcony wewnątrz w 1860 r. w związku z wprowadzeniem nowych pomostów widokowych i nowego ciągu komunikacyjnego. W przyziemiu elewacji zach. mieści się XIX-w. otwór wejściowy ujęty kamiennym portalem. Budowla zwieńczona jest konstrukcją XVI-w. ganku wspartego na kamiennych kroksztynach, z machikułami i blankowaniem. W narożnikach umieszczone są kopie kamiennych tarcz herbowych z XIV-w. (?) reliefowymi przedstawieniami piastowskich orłów. Nie zachował się historyczny dach namiotowy wieży. Położona w pn.-zach. części wzgórza, wchodząca w skład zamku górnego i systemu zewnętrznego murów obronnych baszta, określana również jako stołp, to obiekt wybudowany pierwotnie w formie cylindrycznej z kamienia wapiennego. Do czasów współczesnych ocalała jedynie dolna partia obiektu, częściowo zrekonstruowana w ostatnich latach. W pd. części wzniesienia, na wsch. od apsydy kaplicy, znajdują się wyeksponowane pozostałości pd.-wsch. baszty oraz relikty d. bramy wjazdowej, wchodzące w skład umocnień zamku górnego. Czwarta baszta zamku górnego przypuszczalnie znajdowała się w rejonie ob. tarasu widokowego od strony pd.

Obiekt dostępny dla zwiedzających.

Oprac. Agnieszka Olczyk, OT NID w Katowicach, 07-12-2015 r.