Jest artefaktem o szczególnym znaczeniu historycznym i naukowym dokumentującym charakter działalności przemysłowej i uzdrowiskowej. Wyjątkowe wartości zabytkowego zespołu przejawiają się w autentyczności i integralności elementów zespołu, zachowania oryginalnej konstrukcji i formy, kontynuacji funkcji, oraz skomponowania z krajobrazem.

Budowa obiektów ciechocińskiej fabryki soli na rozległym terenie wskazuje na wysokie kwalifikacje budowniczych, umiejętnie wykorzystujących wiedzę o prawach przyrody oraz czerpiących z nowoczesnych w pierwszej połowie XIX w. technologii i rozwiązań konstrukcyjnych. Szczególnym tego wyrazem są wielkie drewniane tężnie solankowe będące przejawem kunsztu ciesielstwa, a także odzwierciedleniem wrażliwości artystycznej budowniczych.

Wartości historyczne zabytku zawierają się w jego znaczeniu dla polityczno-gospodarczej historii Polski. Zespół stanowi materialny dokument, ukazujący wysiłki budowy nowoczesnego przemysłu solnego w warunkach porozbiorowych. Powstanie saliny ciechocińskiej powiązane jest z sylwetkami działaczy gospodarczych: Franciszka Ksawerego Druckiego-Lubeckiego, Fryderyka Wilhelma Lempe, Konstantego Leona Wolickiego i innych.

Specyfiką zabytkowego zespołu jest przemiana funkcji z wyłącznie przemysłowej na przemysłowo-uzdrowiskową dokonana jeszcze w czasach historycznych.

Historia

Poszukiwawcze prace wiertnicze odpowiednich źródeł solanki na terenie dzisiejszego Ciechocinka zostały zapoczątkowane u schyłku I Rzeczypospolitej. W 1824 r. prawa do terenów solnych, znajdujących się w rękach Konstantego Leona Wolickiego, zostały scedowane na rzecz rządu. Wolicki zawarł z Komisją Rządową Przychodów i Skarbu (reprezentowaną przez ministra Franciszka Ksawerego księcia Druckiego-Lubeckiego) kontrakty na wystawienie budynków i urządzeń zakładu warzelnianego oraz na warzenie soli. Prace projektowe i dozór nad budową zostały powierzone inżynierowi górniczemu, profesorowi Instytutu Górniczego we Fryburgu i Akademii Górniczej w Kielcach, Jacobowi Graffowi. W tym samym roku ruszyły prace budowlane przy ujęciach solanki, tężniach oraz budynkach warzelni. Warzenie soli spożywczej na skalę przemysłową rozpoczęto w 1832 r. Jej pozyskiwaniu towarzyszyło powstanie uzdrowiska bazującego na  walorach leczniczych produktów ubocznych warzenia solanki (szlamu i ługu kąpielowego). Pierwsze łazienki lecznicze urządzono w 1836 r. w miejscowej karczmie, właściwości tężni jako inhalatorium odkryto natomiast w poł. XIX w. W 1866 r. doprowadzono do warzelni bocznicę kolejową, prowadzącą od nowo powstającej linii z Aleksandrowa Kujawskiego do Ciechocinka (oficjalne otwarcie linii w 1867 r.).

Po odzyskaniu niepodległości, w 1918 r. warzelnię przejęło państwo polskie. W latach 1931-1932 w obrębie Parku Zdrowia (powstałego według koncepcji kierownika ćwiczeń fizycznych dra Tadeusza Chrapowickiego), na terenie między tężniami wybudowano rozległe założenie o funkcjach przyrodo-leczniczych, składające się z otwartego basenu solankowego, plaż, boiska, placów do ćwiczeń, gier i zabaw ruchowych. Projektowanie i budowę powierzono arch. Romualdowi Guttowi oraz inż. Aleksandrowi Szniolisowi.

W 1926 r., źródło, z którego do dziś pozyskuje się solankę na potrzeby lecznicze i produkcyjne, zostało obudowane fontanną w kształcie grzybka, zaprojektowaną przez Jerzego Raczyńskiego. Obecnie, produkcja soli odbywa się w oparciu o zabytkowe urządzenia i przy zastosowaniu pierwotnej metody. Najstarsze, jak tężnie nr 1 i nr 2, pochodzą jeszcze z pierwszego okresu funkcjonowania warzelni. Młodsze, jak zestawy panwiowe, czy ujęcie solanki - z przełomu XIX-XX w. Współczesne zmiany w stosunku do historycznego ustroju technicznego nastąpiły jedynie przy instalacjach pompowania i przesyłania solanki. Dawne systemy tłoczące solankę napędzane maszynami parowymi i wiatrakami zostały zastąpione pompami o napędach elektrycznych.

Opis

Zespół znajduje się na rozległym terenie, w części północnej Ciechocinka. Tężnie ulokowano na piaszczystym wyniesieniu (ochrona przed wylewami Wisły), dłuższymi osiami poprzecznie do dominujących kierunków wiatrów. Dwie pierwsze tężnie, budowane w latach 1824-1833, zostały względem siebie ustawione równolegle. Tężnię nr 3 z 1859 r. ustawiono skośnie w stosunku do dwóch poprzednich, zamykając od północy przestrzeń między tężniami.

Tężnie to wielkie budowle drewniane, wzniesione na planie wydłużonych prostokątów. Głównym elementem konstrukcyjnym tężni jest drewniany szkielet, w postaci rzędu kozłów, ustawionych nad zbiornikiem stężonej solanki. Całość spoczywa na palach zagłębionych w gruncie, jak ma to miejsce w tężniach nr 1 i 2, bądź na kamienno-ceglanej podmurówce - w tężni nr 3. Szkielet wypełniony jest wiązkami tarniny. Na szczycie tężni znajdują się korytka, z których poprzez zawory następuje równomierny wyciek solanki na tarninę.

W przestrzeni pomiędzy tężniami znajdują się budynki powiązane z pozyskiwaniem i transportem solanki: drewniana obudowa ujęcia nr 17, hydrofornia i niewielki drewniany rezerwuar solanki oraz zdegradowany obecnie park z lat 30. XX w. o funkcjach sportowo-wypoczynkowych, którego centralną część zajmuje będąca w ruinie modernistyczna pływalnia.

Na terenie warzelni, w centralnej części placu wewnątrzzakładowego, znajdują się dwa rezerwuary mocnej solanki (dosyconej na tężniach). Są to budowle o drewnianej konstrukcji, wzniesione na planie prostokąta, jako wyniesione ponad poziom gruntu zbiorniki, wsparte na rzędach słupów. Gromadzoną solankę od wpływów zewnętrznych chroni nakrycie dwuspadowym dachem.

Z czterech budynków warzelnianych do czasów współczesnych przetrwał jedynie budynek nr 4. Jest to wzniesiony na planie litery L, murowany budynek parterowy, nakryty dwuspadowym dachem. Przy budynku, od strony ściany północno-wschodniej, znajdują się dwa wysokie murowane wolnostojące kominy. We wnętrzu budynku pierwotnie umieszczono cztery zestawy do produkcji soli warzonej panwiowej, składające się z podgrzewacza solanki i panwi ogniowej. Obecnie w celach produkcyjnych wykorzystywany jest tylko zestaw nr 1 (zestawy nr 2 i 4 pozostają nie używane, nr 3 został rozebrany). Podgrzewacze solanki i panwie posiadają formę prostopadłościennych kadzi z blachy stalowej, ustawionych nad kanałami grzewczymi.

Z budynkiem warzelni pozostaje zespolony magazyn soli (z przeł. XIX-XX w.) o konstrukcji ryglowej, z ceglanym wypełnieniem ścian, nakryty dwuspadowym dachem. W jego zachodniej ścianie znajdują się wrota do pomostu ładowniczego (dawniej przy torze bocznicy kolejowej).

W budynkach warzelni i magazynu zachował się system transportu zakładowego z 1905 r. w postaci jednoszynowej kolejki wiszącej, przeznaczonej do przewozu soli z warzelni na suszarnie i do magazynu.

oprac. Narodowy Instytut Dziedzictwa