Historia

Pierwsze wzmianki o istnieniu Ciążenia pochodzą z drugiej połowy XIII w. Przed 1260 r. Przemysł I nadał wieś w posiadanie biskupstwu poznańskiemu. Znajdowała się tutaj rezydencja biskupów poznańskich, będąca ośrodkiem ich najstarszej własności w zwanej kluczem ciążeńskim. W 1331 r. zniszczona przez najazd krzyżacki została odbudowana w pocz. XIV w.. Rezydencję biskupią w Ciążeniu odwiedzali m.in. Przemysł II i Kazimierz Wielki. W latach 1378-82 bp Mikołaj z Kórnika przeniósł ją na obecne miejsce i rozbudował W 1504 biskupi otrzymali przywilej na założenie miasta, lecz do lokacji nie dochodzi, ze względu na konkurencję niedalekich Pyzdr. W XVII w. zamek biskupi uległ zniszczeniu. W latach 1723-32 bp Jan Tarło zbudował pałacyk, po którym pozostały fragmenty fundamentów. Po 1758 r. bp Teodor Czartoryski rozpoczął budowę obecnie istniejącej rezydencji. Według projektu Józefa Sacco miał to być wielobudynkowy kompleks z dwoma dziedzińcami honorowymi. W 1768 r. pałac, wraz z oficyną i galerią był wzniesiony, ale nie ukończony. Dopiero za bpa Ignacego Raczyńskiego , ok. 1794-1818 dokończono budowę. W 1818 wieś została skonfiskowana przez władze carskie i przekazana hrabiemu Wacławowi Gutakowskiemu, adiutantowi cara Aleksandra I. W ręku rodziny Gutakowskich pozostawała do 1860 r. Następnie był w rękach Golczów, Dąbskich, Zakrzewskich, Gerliczów. W 1924 r. majątek przeszedł na rzecz skarbu państwa. W latach 1947-64 mieściła się w pałacu szkoła podstawowa. W 1969 r., ze względu na postępującą dewastację pałac przejął Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu. Utworzono tutaj filię Biblioteki Uniwersyteckiej oraz Dom Pracy Twórczej.

Opis

Zespół pałacowo-parkowy w Ciążeniu położony jest w zachodniej części wsi, na wysokim brzegu Warty, przy drodze prowadzącej do Pyzdr. Główna oś widokowa północ-południe skierowana jest na południe przez ogród do rzeki oraz na północ przez dziedziniec wjazdowy przechodzi w drogę dojazdową do wsi Dąbrowa. Od północy i wschodu pałac otoczony jest parkiem krajobrazowym, w którym znajduje się kopiec widokowy z pocz. XVIII w. zwany Kamienną lub Tatarską Górą, od południa znajduje się regularne założenie ogrodowe zaprojektowane z wykorzystaniem naturalnego ukształtowania terenu, schodzące trzema tarasami na skarpie doliny Warty.

Pałac, rezydencja biskupów poznańskich, wzniesiony został jako okazała murowana budowla założona na prostokątnym rzucie, o trzech kondygnacjach nakrytych wysokim mansardowym dachem. Pałac zwrócony jest frontem na północ. Korpus główny połączony jest krótką prostą galerią ze skrzydłem zachodnim, składającym się z oficyny i dobudowanego do niej budynku gospodarczego.

Wysoki poziom architektury i doskonałość wykonania prezentuje sposób opracowania elewacji. Frontowa i tylna zaakcentowane zostały na osi oraz w skrajnych partiach płaskimi pozornymi ryzalitami z naczółkami o łuku koszowym lub w formie trójkąta, wypełnionymi dekoracją rzeźbiarską. Powierzchnie ścian rozczłonkowane zostały pilastrami wielkiego porządku, przechodzącymi przez całą wysokość elewacji, ujmującymi osie prostokątnych okien w obramieniach. Bardzo delikatne, linearne i niemal graficzne opracowanie tych elementów wystroju skontrastowane zostało z plastycznie, rzeźbiarsko ukształtowanymi kapitelami pilastrów, w których zastosowano rokokowe ornamenty i motywy. Wnętrza pałacu w dwóch dolnych kondygnacjach mają układ dwutraktowy, amfiladowy, w trzeciej kondygnacji pokoje połączone korytarzem.

Nie zachowało się oryginalne wyposażenie pałacu, częściowo zachowane są fragmenty rokokowej dekoracji stiukowej. Znakomitej klasy dekoracja sztukatorska zwieńczenia ścian oraz obrzeży sufitów zachowała się w dwu salonach reprezentacyjnej kondygnacji piętra rezydencji. Wykonano ją z użyciem rokokowych motywów i ornamentów, z wplecionymi w nie motywami krajobrazu i architektury.

W XVIII-wiecznym pałacu w Ciążeniu znajdują się największe w Europie, zbiory masońskie Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu. Liczący około 80 tys. druków zbiór, pochodzący ze śląskich i pomorskich bibliotek lóż wolnomularskich został odnaleziony i zabezpieczony jesienią 1945 r. w Sławie koło Wschowy. Przewieziony do Poznania, od 1959 r. jest opracowywany w Pracowni Zbiorów Masońskich Biblioteki Uniwersytetu Adama Mickiewicza jako zbiór wydzielony. Najstarszą część zbiorów stanowią XVII-wieczne druki różokrzyżowców, kilka tysięcy tomów liczą druki XVIII-wieczne. Największa część zbiorów pochodzi z XIX i XX w. Większość to publikacje w języku niemieckim, a także francuskim i angielskim. W latach 70. ubiegłego wieku zbiory przeniesiono do Ciążenia, gdzie można z nich skorzystać w specjalnie przygotowanej czytelni.

Park dostępny, pałac można zwiedzać po wcześniejszym umówieniu się. Obecnie w pałacu mieści się Dom Pracy twórczej UAM oraz pokoje gościnne.

Oprac. Beata Marzęta, OT NID w Poznaniu, 22-10-2015 r.