Historia

Wieś Chrystkowo lokowano w 1669 roku jako jeden z większych ośrodków osadnictwa holenderskiego na obszarze Doliny Dolnej Wisły. Zagroda Chrystkowo nr 21, zbudowana w 2. połowie XVIII wieku, stanowiła klasyczny układ zespolony liniowy z częścią mieszkalną i podcieniową wystawką, częścią inwentarską i stodołą pod jednym dachem. W 1873 roku w zagrodzie istniała już duża, wolno stojąca stodoła. Po stronie północnej wybudowano budynek dodatkowego spichrza z wozownią i suszarnią owoców. Po stronie południowej, tuż za kanałem, postawiono chlew. Do zagrody należał jeszcze, wybudowany nad samą rzeką, dom z wolno stojącą obórką, przeznaczony dla robotników rolnych. Kolejne zmiany nastąpiły na przełomie XIX i XX wieku, zapewne po pożarze części inwentarskiej i stodoły głównego budynku, gdy wzniesiono dużą murowaną oborę. W okresie powojennym uległy zniszczeniu najpierw spichrz, następnie suszarnia owoców, w latach 90. XX wieku wolno stojąca stodoła. Od 1996 roku znajduje się tutaj Ośrodek Dydaktyczno-Muzealny Zespołu Parków Krajobrazowych Chełmińskiego i Nadwiślańskiego, gromadzący sprzęty gospodarstwa domowego i pozostałości nagrobków menonickich pozyskanych ze zdewastowanych cmentarzy. W oborze zachowały się oryginalne pochylnie, po których podczas powodzi wprowadzano zwierzęta na strych. Po przejęciu budynku przez Park Krajobrazowy Doliny Dolnej Wisły zrekonstruowano suszarnię owoców. W 2013 roku rozpoczęto prace remontowo-konserwatorskie, polegające m.in. na wymianie pokrycia dachowego i odtworzeniu witrażowych okien.

Opis

Wieś Chrystkowo leży około 15 km na południowy zachód od Świecia. Dom nr 21 jest usytuowany w południowej części wsi, przy drodze z Gruczna do Topolna, na obszernym podwórzu gospodarczym. W jego sąsiedztwie od strony południowe i zachodniej znajdują się zabudowania gospodarcze. Dom nr 21, wzniesiony na planie prostokąta (11 x 18 m), ma dwutraktowy układ wnętrza. Główne wejścia do budynku w ścianach północnej i południowej, bliżej części inwentarskiej, pod podcieniem wejście do sieni kuchennej, przechodzącej w drugim trakcie w sień skomunikowaną z podwórzem. Z sieni kuchennej prowadzi wejście do głównej izby, z sieni w drugim trakcie - do kuchni „zimowej”, z głównej izby - do komory skomunikowanej z podwórzem (tutaj również schody na poddasze). Po drugiej stronie sieni znajduje się komora i dodatkowa izba, obie z wejściem z sieni, między nimi - korytarz prowadzący do obory. Czarna kuchnia ma wnękę z paleniskiem od strony sieni kuchennej. Pod traktem z kuchnią i komorą znajduje się piwnica. Budynek parterowy, częściowo podpiwniczony, przykryty dachem dwuspadowym. Od frontu na osi bryłę budynku wzbogacono wystawką wspartą na pięciu słupach. Dach wystawki o poprzecznej kalenicy, dwuspadowy. Dom wybudowany z drewna, w większości w konstrukcji zrębowej, tylko fragmenty ściany północnej wymurowany z cegły. Szczyty i wystawka oszalowane, dachy kryte strzechą trzcinową grubości około 25 cm. We wnętrzu stropy belkowe, więźba dachowa krokwiowo-jętkowa, dwustolcowa. Stolarka okienna drewniana, najstarsza zachowana pochodzi z 2. połowy XVIII wieku (w wystawce podcienia), w konstrukcji ościeżnicowej, ze słupkiem okiennym. Skrzydła okienne otwierane na zewnątrz, z okiennicami ramowo-płycinowymi również otwieranymi na zewnątrz. Stolarka drzwiowa w konstrukcji ramowo-płycinowej o zróżnicowanej formie i różnym układzie płycin. Elewacja frontowa (południowa) na ceglano-kamiennej podmurówce, siedmioosiowa, z osiami wyznaczonymi przez otwory okienne i otwór drzwiowy pośrodku. Na osi elewacja wzbogacona wystawką wspartą na pięciu tralkowych słupach z ozdobnymi zastrzałami. Elewacja zachodnia szalowana, jednoosiowa, w dolnej strefie na osi otwór drzwiowy, wyżej, w partii szczytowej, niewielki otwór okienny. Elewacja północna sześcioosiowa, z osiami wyznaczonymi przez rozmieszczone nieregularnie otwory okienne i jeden otwór drzwiowy. Elewacja wschodnia szalowana, trójosiowa. Wnętrze (częściowo przebudowane na dwa mieszkania) z czytelnym podziałem na wielką izbę, sień frontową, sień kuchenną i - pośrodku - pomieszczenie pozbawione bezpośredniego oświetlenia (czarna kuchnia), z piecem kaflowym połączonym z butelkowo rozszerzającym się kominem. We wnętrzu bardzo ważnymi elementami są zachowane urządzenie paleniskowo-dymne z 2. połowy XVIII wieku (w czarnej kuchni), wymurowany w sieni na przełomie XIX i XX wieku piec kuchenny z płytą i dodatkowa wędzarnia na poddaszu. Na wysokości poddasza w kominie zachowały się haki, na których pierwotnie podwieszano przetwory mięsne.

Zabytek dostępny. Możliwość zwiedzania przez cały rok.

Oprac. Marzenna Stocka, OT NID w Toruniu, 24.06.2014 r.

Bibliografia

• Okoń E., Próba typologii budownictwa holenderskiego w świetle zebranych materiałów na terenie woj. bydgoskiego, „Materiały do Dziejów Kultury i Sztuki Bydgoszczy i Regionu”, t. 1, Bydgoszcz 1996, s. 114.
• Prarat M., Architektura chłopska Doliny Dolnej Wisły w latach 1772-1945 i jej problematyka konserwatorska, Toruń 2012, s. 127-129.
• Warchoł M., Budownictwo olęderskie nad środkową i dolną Wisłą, „Przegląd Regionalny” 1996-1997, R. 2, nr 1, s. 51 i n.