do 1 ćw. XVI w. Pierścień murów wzmacniały trzy bramy, zespół baszt i czatowni oraz fosy i obwałowania ziemne. Spośród elementów systemu obronnego zachowały się do dziś: mury o długości ok. 1800 m, dwie bramy - Świecka i Barnkowska, cztery baszty kubaturowe oraz relikty dawnych czatowni.

Historia

Nazwa Chojna (Konigesberge) została po raz pierwszy wymieniona w 1244 r., w dokumencie księcia pomorskiego Barnima I nadającym zakonowi templariuszy ziemię bańską, położoną na południowych obrzeżach księstwa pomorskiego. W tym czasie struktura przestrzenno-osadnicza obejmowała wczesnośredniowieczny gród wraz z osadą targową u zbiegu traktów łączących Pomorze ze Śląskiem, Meklemburgią i Saksonią. Pierwotny układ osadniczy chroniły umocnienia o konstrukcji ziemno-drewnianej. W 1267r. Chojna została przyłączona do Marchii Brandenburskiej podległej margrabiom z dynastii askańskiej.

Murowane obwarowania miejskie były wznoszone w trzech etapach budowlanych od początku XIV do 1 ćw. XVI w.

Pierwsza udokumentowana wiadomość o istnieniu murów obronnych pochodząca z 1313 r. określa położenie młyna miejskiego przed bramą prowadzącą do nowego miasta. Na tej podstawie można przyjąć, że budowę murowanych z cegły obwarowań rozpoczęto na przełomie XIII i XIV w., po wytyczeniu nowego układu miasta - „nova civitas” - obejmującego swym zasięgiem wczesnośredniowieczny gród wraz z osadą targową. Z kolejnej wzmianki z 1329 r., objaśniającej położenie młyna przy fosie wynika, że wówczas miasto było otoczone murami wzniesionymi z cegły na podmurówce z kamieni. Linię murów wzmacniały czatownie zawieszone i wysunięte z lica muru od zewnątrz i wewnątrz, rozstawione w odległościach od 23 do 27 metrów. Wjazd do miasta był strzeżony przez bramy Barnkowską (ul. Chrobrego) i Świecką (ul. Młyńska). Od zewnątrz obwarowania miejskie chroniła fosa i pas ziemnych obwałowań.

Kolejny etap (od 2. poł. XIV w. do końca. XV w.) wznoszenia fortyfikacji miejskich polegał na ich podwyższeniu i dostosowaniu do nowych technik walki (upowszechnienie broni palnej). Bramom miejskim w wyniku przebudowy nadano formę dwustopniową. Mury wzmocniono cylindrycznymi basztami, a część dawnych czatowni przebudowano na baszty przez wymurowanie ścian od strony miasta. U wylotu ob. ul. Bałtyckiej, na północnym odcinku murów w 1430 r. zbudowano bramę prowadzącą do miasta Vierraden w Brandenburgii. W tym czasie (1433 r.) obwarowania Chojny były oceniane jako najsilniejsze w regionie.

Trzeci, ostatni etap rozbudowy fortyfikacji miejskich został przeprowadzony w 1. ćw. XVI w. W tym czasie obudowano bramy potężnymi przedbramiami z bastejami. Górne kondygnacje bram zostały przebudowane, a baszty zostały nadbudowane i oprócz funkcji obronnych zaczęły pełnić rolę strategiczną - obserwacyjną. Zespół obronny został dodatkowo wzmocniony przez dodanie drugiej fosy. Stan fortyfikacji miejskich nadany im w 1. ćw. XVI w. utrzymał się do początku XVIII w. Ryciny Matthäusa Meriana (ok. 1650 r.) i Daniela Petzolda (ok. 1710 r.) przedstawiają w szerokim ujęciu panoramę miasta od strony płd.-zach. i przyległe pola. Na obu widokach ukazano obwarowania miejskie od bramy Świeckiej do bramy Barnkowskiej. W murze o wyrównanej wysokości zaznaczono otwory strzelnicze oraz zróżnicowane w formie baszty i półbaszty. Obwarowania miejskie poprzez użycie do ich budowy cegły wyróżniały się w regionie, jednak materiał ten nie przyczyniał się do ich trwałości.

W XVIII wieku rozpoczął się powszechny proces usuwania średniowiecznych fortyfikacji, które stały się anachroniczne pod względem strategicznej przydatności oraz ograniczających rozwój przestrzenny miast. W Chojnie demontaż gotyckiego zespołu obronnego zapoczątkowała w 1718 r. rozbiórka przedbramia bramy Barnkowskiej. Wkrótce podobnie postąpiono z przedbramiem bramy Świeckiej. Następnie w 1764 r. została rozebrana górna kondygnacja bramy Vierraden, a od 1767r. stopniowo rozbierano górne partie baszt i murów. Pozyskane cegły były wykorzystywane do bieżących napraw obwarowań. Również w XVIII stuleciu rozpoczęto wieloletni proces likwidacji systemu wodno-ziemnego złożonego z fos i obwałowań chroniących od zewnątrz dostęp do murów.

W XIX w. prowadzono nie tylko bieżące naprawy murów, lecz zaczęto je od strony miasta obudowywać budynkami mieszkalnymi i gospodarczymi. W 1830 r. zostały rozebrane mury zniszczonej bramy Vierraden. Obszar zasypanych fos i splantowanych wałów został zagospodarowany na ogrody mieszczan. Na północ od bramy Świeckiej, w obrębie dawnej fosy powstał lazaret garnizonowy. Na planie Chojny teren przyległy do murów został opisany jako „Wallgärten”. Linię przebiegu obwałowań na odcinku między bramami Świecką i Barnkowską określono jako „Poetensteig”, a odcinek między bramą Barnkowską do wysokości obecnej ul. Browarnej jako „Neuer Weg”. W drugiej połowie XIX w. przebito linię muru w sąsiedztwie dawnego klasztoru augustianów dla drogi w kierunku stacji kolejowej, obecnej ul. Dworcowej. Pod koniec XIX w. na północ od bramy Świeckiej, na terenie dawnej fosy w miejscu lazaretu wojskowego powstał zespół budynków szkolnych. W murze przebito nowe przejście, w miejscu ob. ul. Szkolnej. Na terenie dawnej fosy po północnej stronie miasta utworzono park.

Zespół obronnych murów miejskich w Chojnie dotrwał do czasów II wojny światowej jako jeden z najlepiej zachowanych na Pomorzu Zachodnim. Pomimo zniszczeń wojennych jakim uległa staromiejska zabudowa, przetrwał cały pierścień obwarowań z dwoma bramami.

W okresie po 1945 r. mury były remontowane w niewielkim zakresie. W latach 50-60. XX w. została opracowana dokumentacja historyczna obwarowań miejskich wraz z dokumentacja fotograficzną, wykonano dokumentacje inwentaryzacyjno-projektowe bram Świeckiej i Barnkowskiej. W 1967 r. wnętrza bramy Barnkowskiej adaptowano i przeznaczono siedzibę Związku Harcerstwa Polskiego w Chojnie. Prace remontowe miały niewielki zakres i dotyczyły zabezpieczenia i wzmocnienia fragmentów murów zagrażających bezpieczeństwu mieszkańców.

Opis

Miejskie obwarowania otaczające obszar Starego Miasta mają kształt zbliżony do koła. Z dawnego systemu obwarowań miejskich przetrwała linia murów o długości ok. 1.800 m oraz teren dawnej fosy i odcinki alei (klonów, kasztanowców?) wyznaczające zasięg i przebieg obwałowań. Od strony miasta wzdłuż murów po stronie wschodniej i północnej przetrwały odcinki ulicy przymurnej, ob. ul. Podmurze. Od południa obszar wzdłuż muru jest zagospodarowany na ogrody działkowe.

Miejskie obwarowania są posadowione na fundamencie z nieregularnych ciosów granitowych, mury zbudowano z cegły ceramicznej o wątku wedyjskim, gotyckim i mieszanym. Na odcinku zachodnim widoczne fragmenty z cegły zendrówki układanej w romby. Grubość murów wynosi od 90 do 120 cm, wysokość jest zróżnicowana od ok. 60 do ok. 700 cm w najwyższych partiach. Największe ubytki i zniszczenia muru występują na odcinkach między ulicami Szkolną a Bałtycką, Browarną a Dworcową i między dawnym klasztorem augustianów, ob. zespołem kościoła Św. Trójcy a ul. Piekarską. Bramy miejskie zostały posadowione na fundamentach kamiennych, wzniesione są wyłącznie z cegły w wiązaniu wedyjskim i gotyckim. Baszty są zbudowane jak mury z kamieni granitowych i cegły o zróżnicowanym wiązaniu. Pierwotna korona murów nie jest zachowana, w części jest pokryta dachówką, w części wyrównana i zabezpieczona zaprawą.

Obiekt dostępny.

Oprac. Anna Walkiewicz, 28.08.2015 r.