Zabudowa starego lokacyjnego miasta skupiona wokół rozległego rynku tworzy centrum miasta. Główną dominantą historycznego układu jest najcenniejszy obiekt miasta gotycki kościół pw. św. św. Mikołaja i Floriana, przebudowany w 1755 r. oraz neoklasycystyczna dzwonnica z 1840 r. usytuowana w zachodniej pierzei rynku. Na uwagę zasługują relikty zamku Potulickich z XV/XVI w. zachowane przy ulicy Buszczaka, oraz charakterystyczne parterowe domy tkaczy z XVIII/XIX w. szczytowo usytuowane wzdłuż ulicy Kościuszki i wschodniego odcinka ulicy Wojska Polskiego. W zachodniej części miasta dominującym elementem w historycznej panoramie miasta są zabudowania fabryki porcelany.

Historia

Początki Chodzieży sięgają XIII w. Pierwsza osada na terenie ob. miasta powstała przy szlaku handlowym z Gniezna do Ujścia. Wieś „Chodzyesch” wzmiankowana w 1409 r. rozciągała wzdłuż drogi do Podanina w pobliżu Jeziora Miejskiego. W 1434 r. Władysław Jagiełło zezwala Trojanowi (Florianowi) z Łękna na lokacje miasta na prawie magdeburskim. Lokacja miasta potwierdzona została w 1540 r. przez Zygmunta Starego. Miasto było własnością prywatną. W 1 poł. XV w. należało do rodziny Pałuków - Łekińskich, następnie do Granowskich, w okresie od 2 poł. XV w. do 1648 r. należało do Potulickich, a od 1648-1830 do rodziny Grudzińskich herbu „Grzymała”. Lokowane na prawie magdeburskim otrzymało przywilej organizowania cotygodniowych targów i corocznych jarmarków. Rozbudowało się na północ od wsi i zamku, położonego wśród mokradeł nad Jeziorem Miejskim. Zamek wzniesiony zapewne w XV/XVI w. przez Potulickich, był budowlą murowaną dwupiętrową, otoczoną murem i fosą. Zniszczony na skutek pożaru w 1798 r. popadł w ruinę.

Z miasta wychodziły trzy główne trakty do Ujścia, Poznania, Margonina i Szamocina. Nowy rynek wytyczono w miejscu istniejącego placu dawnej wsi, przy którym znajdował się drewniany kościół pw. śś. Mikołaja i Floriana, wzniesiony przez Trojana z Łekna. Na jego miejscu w końcu XV w. wzniesiono obecny kościół parafialny ufundowany przez Mikołaja Potulickiego, odbudowany po pożarze w 1754 r. przez Karola Grudzieńskiego. W XV w. miasto przypuszczalnie otoczone było murami. W księgach miejskich z 1552 r. wymieniano; „starą bramę miejską”. Brama możliwe, że z basztami i z aresztem mogła znajdowywać się przy zbiegu ob. ulic Jagiellońskiej i Żeromskiego (d. św. Barbary). W końcu XV w. w Chodzieży znajdował się drugi kościół pw. św. Trójcy ufundowany przez Przecława Potulickiego, kasztelana rogozińskiego. Pełnił on rolę kościoła szpitalnego i usytuowany był poza terenem miasta lokacyjnego, ob. przy narożniku ul. Wojska Polskiego i Krasińskiego. Zniszczony w pożarze miasta w kwietniu 1798 r. nigdy nie został odbudowany. Uratowany z pożaru obraz św. Trójcy, uznany w 1678 r. za cudowny, przeniesiono do kościoła parafialnego.

Od końca XVI w. osiedlająca się ludność żydowska w Chodzieży utworzyła wciągu stulecia gminę, stanowiącą liczną grupę mieszkańców miasta. Zamieszkali oni w południowym rejonie miasta miedzy rynkiem a zamkiem przy ulicach: Zamkowej, Piekary, Garncarskiej, Ślusarskiej, Końskiej. W 1729 r. obszar ten został włączony do miasta. W 1816 r. miasto liczyło 2455 mieszkańców, wśród nich było 866 Żydów, 804 Polaków i 785 Niemców. Przy ulicy Zamkowej (d. Żydowskiej) znajdowała się drewniana bożnica, która uległa spaleniu podczas pożarów w 1713 i 1835 r. W jej miejscu w II poł. XIX w. postawiono murowaną synagogę, która wraz z żydowskim cmentarzem usytuowanym na tzw. Górze Żydowskiej została zniszczona w 1941 r. przez Niemców.

Od XVII w. do XIX w. w oparciu o dobrze rozwijającą się hodowle owiec nastąpił intensywny rozwój sukiennictwa, zwłaszcza po 1656 r. i osiedleniu sie w Chodzieży niemieckich sukienników przybyłych ze spalonego miasta Leszna. W 1657 r. utworzyli swój cech. Dla nowych osadników w ok. 1665 r. staraniem proboszcza Wojciecha Jęszyka wybudowany został katolicki kościół św. Barbary, ob. ul. Żeromskiego. Naokoło znajdował sie cmentarz grzebalny i kostnica. W 1818 r. silny huragan zniszczył budynek kościoła, który nigdy nie odbudowano. Cmentarz użytkowany był przez 100 lat. W miejscu tym wybudowano katolicką szkołę powszechną, obecnie znajduje się tu Liceum Ogólnokształcące.

Kolejna fala emigracyjna niemieckich sukienników, napłynęła w 1 poł. XVIII w. Osiedliła się na zachód od rynku miasta i założyła tzw. Nowe Miasto, nazywane „Pod Lipami”, osiedlem tkaczy, ob. jest to rejon ul. Kościuszki. Na głównym placu Nowego Miasta w 1774 r. wzniesiono ewangelicki kościół zniszczony podczas huraganu w 1818 r. W 1763 r. w Chodzieży oprócz sukiennictwa rozwinięta była produkcja koronkarska. Czynne były 54 warsztaty sukiennicze i pracowało 156 koronkarzy. Liczne pożary miasta w latach 1690, 1691, 1754, 1798, 1835 w których spłonęło w sumie ok. 167 domów, dwa kościoły i bożnica przyczyniły się do wielu strat i zniszczeń w zabudowie miasta.

Od 1772 roku miasto w wyniku I rozbioru Polski weszło w skład państwa pruskiego, stanowiąc część rejencji bydgoskie, od 1818 stało się stolicą powiatu. W 1802 roku jedną trzecią mieszkańców miasta stanowili koloniści z Niemiec. W 1878 r. zmieniono nazwę miasta na Kolmar in Posen. Czynnych w mieście było 77 warsztatów sukienniczych. Intensywnie rozbudowywało się Nowe Miasto. Przy głównej ulicy zbudowano szereg domów rzemieślniczych, w 1893 r. pocztę, bank w 1908 r., hotel i restaurację. W pierzei zachodniej rynku w 1840 r. przy kościele parafialnym powstała wysoka murowana dzwonnica. W okresie 1848-1886 kiedy właścicielem miasta był Otto Koenigsmarck sprzedane zostały ruiny zamku Potulickich chodzieski kupcom niemieckim, którzy na miejscu zamku wybudowali fabrykę fajansu. W murach budynku fabrycznego ob. przy ulicy Buszczaka zachowały się relikty późnogotyckiego muru zamku. Uruchomiona w 1879 r. linia kolejowa Poznań - Chodzież - Piła przyczyniła sie do rozwoju gospodarczego miasta, zwłaszcza rozwinęła się produkcja wyrobów ceramicznych. Staraniem Hermann Heima w 1896 r. powstała fabryka porcelany (ob. firma „Stamar„ S. A.), która na przełomie XIX i XX w. była jedną z największych wytwórni porcelany w Europie. Jej rozwiązania techniczne i architektoniczne były przykładem najlepszych ówczesnych rozwiązań technologicznych. Na przełomie XIX i XX wieku, w mieście istniał browar, tartak, młyn, gazownia miejska, rzeźnia, wodociągi i oczyszczalnia. Powstały obiekty użyteczności publicznej: starostwo, sąd, szkoła ewangelicka, szkoła katolicka, remiza strażacka, poczta. Chodzież, po ciężkich walkach 8 stycznia 1919 r. zajęta została przez powstańców wielkopolskich i 19 stycznia została przywrócona Polsce. W okresie międzywojennym miasto było ważnym ośrodkiem administracyjnym na pograniczu polsko - niemieckim, pełniąc funkcje stolicy powiatu. W okresie II Wojny Światowej 7 listopada 1939 r. niemieckie władze hitlerowskie dokonały masowego mordu na mieszkańcach Chodzieży i powiatu. Miasto wyzwolone zostało w nocy z 22 na 23 stycznia 1945 r. przez wojska radzieckie. Po wojnie nastąpił okres rozbudowy przemysłu ceramicznego, działały 3 fabryki Porcelany i Porcelitu, 3 cegielnie, kaflarnia i zakłady meblarskie, powstały nowe szkoły i budynki mieszkalne.

Opis

Chodzież położona jest w malowniczym zalesionym terenie wśród trzech jezior: Miejskiego, Karczewnik i Strzeleckiego na skraju wysoczyzny Poznańskiej, terenie określanym mianem „Szwajcarii chodzieskiej”. Śródmieście miasta rozciąga się wzdłuż zachodniego brzegu Jeziora Miejskiego. Zachowany do dziś zabytkowy układ urbanistyczny miasta dostosowany do rzeźby terenu i przebiegu głównych dróg prowadzących do Ujścia, Poznania, Margonina i Szamocina generalnie pokrywa się z układem z okresu lokacji miasta. Jest to układ nieregularny i składa sie z kilku ze sobą powiązanych elementów przestrzennych. Najstarsza część to układ dawnej wsi, której zabudowa rozciągała się wzdłuż starszej drogi na Poznań, biegnącej przy Jeziorze Miejskim na północ od zamku Potulickich. Zachowanymi elementami najstarszego układu, są obecne: relikty zamku przy ul. Buszczaka, wrzecionowaty układ ulic Zamkowej, Bocznej i Bosej z łączącymi je uliczkami Ślusarską i Garncarską, czytelne owalnie wydłużone nawsie mocno nachylony w kierunku południowym. Centralnym elementem przestrzennym miasta jest prostokątny rynek, który wytyczono na miejscu istniejącego wczesnej palcu d. wsi. Na placu usytuowana drewniana świątynia dała początek dzisiejszemu zespołowi sakralnemu, który po rozplanowaniu rynku zajął północną część zachodniego kwartału zabudowy. Zespół z kościołem pw. śś. Mikołaja i Floriana z 1 poł. XV w., przebudowany po pożarze w 1755 r. wraz z klasycystyczną dzwonnicą z 1840 r. usytuowaną w zachodniej pierzei rynku, stanowi dominantę przestrzenną Chodzieży. Przy Rynku i okolicznych ulicach zachowała się częściowo zabudowa z XIX i początku XX w. o formach eklektycznych i secesyjnych. Miasto rozwinęło się o przedmieścia skupione wokół rynku, które ukształtowane zostały w oparciu o pięć ulic wychodzących z rynku oraz główne drogi wylotowe z miasta. Najstarsze przedmieście tzw. „Poznańskie” powstałe na bazie d. wsi połączyła z rynkiem ob. ul. Raczkowskiego, obok powstawało przedmieście w rejonie ul. Żeromskiego a za nim tzw. „Nowe Miasto” osiedle tkaczy nazywane „Pod Lipami”, obecnie w miejscu dzisiejszej ul. Kościuszki. Główne ulice przedmieść prowadziły na tzw. rynek maślany ob. pl. Kopernika. Wychodząca z rynku ulica „Dolna” ob. ulica Wojska Polskiego prowadziła w kierunku niewielkiego drewnianego kościoła pw. św. Trójcy (dziś niezachowanego), i dalej nad Jezioro Miejskie. Wzdłuż wschodniego odcinka ulicy zachowały się charakterystyczne parterowe domy tkaczy z XVIII/XIX w.

Miedzy rynkiem a zamkiem wzdłuż ulic Piekary, Garncarska, Ślusarska, Końska znajdował się zwarta zabudowa rzemieślnicza. Przy ulicy Zamkowej (d. Żydowskiej), i ob. Harcerskiej znajdowała się drewniana bożnica, w miejscu, której wzniesiono na pocz. XIX w. dużą murowaną synagogę (niezachowana).

Na zachód od rynku założone tzw. Nowe Miasto, nazywane „Pod Lipami”, potocznie nazywane osiedlem tkaczy, wyróżniało się nie tyko rozplanowaniem, ale również architekturą. Głównym elementem pierwotnego układu jest szeroka ulica zakończona wydłużonym placem. Środkiem prowadzi aleja lipowa na zakończeniu, której usytuowano w 1829 r. kościół ewangelicki (rozebrany 1950 roku). Zabudowę ulicy tworzy nadal szereg parterowych, obecnie 12 zabytkowych z XVIII/XIX w. domów sukienników, tzw. domy tkaczy ustawionych elewacją szczytową do ulicy. Zespół kilku podobnych domów znajduje sie przy ul. Wojska Polskiego. Niestety przy żadnym z domów nie zachowało się pierwotne otoczenie, które przedstawiłoby zagospodarowanie wąskich i długich dwustumetrowych działek z usytuowanym na jej końcu tzw. lamusem, niedużym drewnianym domku służącym do przechowywania sukna.

W pierwszych latach XX w. wytyczona została ulica Ludwiga ob. Mickiewicza, przy której zabudowano wille dla urzędników starostwa. Po zachodnie stronie miasta przy linii kolejowej wybudowano zespół dworca z zapleczem. Wraz z rozwojem przemysłu ceramicznego powstały w zachodniej i południowej części Chodzieży duże fabryki porcelany i porcelitu, które częściowo zachowane, nadal są dominującym elementem w historycznej panoramie miasta.

Obiekt dostępny.

oprac. Radomiła Banach, OT NID w Poznaniu, 25-01-2016 r.