wraz z pałacem infułackim, któremu nadano również formę wczesnoklasycystyczną, powstały z wykorzystaniem pozostałości rezydencji obronnej z XIV w., niedokończonej przez Kazimierza Wielkiego. Zdaniem Zofii Kębłowskiej przebudowa zarówno kolegiaty, jak i pałacu, są dziełem tego samego architekta, być może Efraima Schroegera, architekta prymasa ostrowskiego, którego protegowanym był fundator. Dekorację zespołu w Choczu prawdopodobnie zawdzięczamy dekoratorom rezydencji w Lewkowie. Zespół stanowi przykład nawarstwień architektury od XIV do XIX w., począwszy od budowli obronnej do zespołu sakralnego i jest dziełem wybitnych twórców epoki. Obydwa obiekty posiadają jednorodny wystrój wczesnoklasycystyczny z ok. 1790 roku.

Historia

Chocz jako osada wzmiankowany był w 1294 roku. W średniowieczu istniał w Choczu zamek, którego budowę rozpoczął Kazimierz Wielki. O jego istnieniu wspomina Janko z Czarnkowa. Zapewne w XV, a być może nawet XIV w. otrzymał prawa miejskie, mowa jest bowiem o parafii i zamku. Po raz pierwszy Chocz jako miasto został wymieniony w Lieber benficiorum archidiecezji gnieźnieńskiej, w opisie archidiakonatu kaliskiego w 1521 roku. Pierwotnie był królewszczyzną, następnie stał się własnością Ostrorogów, potem Marszewskich. Wojciech Marszewski sprowadził do Chocza braci czeskich. Od początku XVII w. miasto należało do Mycielskich. Po 1621 r. Chocz przeszedł w ręce katolickiej rodziny Lipskich herbu Grabie. To za ich przyczyną wydalono braci czeskich z Chocza. Andrzej Lipski, biskup łucki, w 1623 r. ufundował klasztor reformatom i kościół pw. św. Michała. W XVIII w. następował stopniowy upadek miasta, aż do utraty praw miejskich w 1870 roku. W XIX w. Chocz stał się własnością rodziny Raczyńskich.

W 1629 r. ufundowany został przez Andrzeja Lipskiego kościół pw. Wniebowzięcia NMP. W 1632 r. fundator uzyskał dla wznoszonego kościoła tytuł kolegiaty.

W latach 1629-1634 - budowa prezbiterium i nawy. Wczesnobarokową świątynię wzniesiono w bezpośrednim sąsiedztwie XIV-wiecznego domu zamkowego na kopcu, będącego pozostałością niedokończonej realizacji obronnej Kazimierza Wielkiego.

Około połowy XVIII w. prawdopodobnie do kościoła dostawiono wieżę.

Około 1790 r. zbudowano z fundacji Kazimierza Lipskiego, m.in. od 1781 r. infułata chockiego, pałac infułatów. Obiekt zbudowano z wykorzystaniem niedokończonej realizacji obronnej (piwnic i parteru), której stan na 1780 r. określano jako ruinę. W bardzo złej kondycji był również korpus kościoła, który został rozebrany.

W latach 1781-1790 kościół przebudowano; do wczesnobarokowego prezbiterium dostawiono nowy, trójnawowy wczesnoklasycystyczny korpus. Nawę zach. wzniesiono na wsch. części zamku.

W 1818 r. rząd pruski zniósł kolegiatę, a kościół stał się parafialnym, pałac infułacki zamieniono na plebanię.

W latach 1883-1886 kościół odrestaurowano.

W 1913 r. odrestaurowano plebanię.

Pod koniec lat 90. XX w. odrestaurowano plebanię, naprawiono tynki i powtórzono istniejącą kolorystykę.

Opis

Chocz to duża wieś gminna, dawniej miasto, położona na prawym brzegu Prosny, 11 km na płn.-wsch. od Pleszewa, przy trasie łączącej Kalisz z Wrześnią. Ośrodkiem dawnego miasta jest rynek, położony w płn.-zach. części, nieopodal którego usytuowany jest zespół poreformacki. Na południu wsi, na niskim brzegu Prosny, na dawnej wyspie zamkowej, zlokalizowana jest kolegiata - ob. kościół parafialny pw. św. Andrzeja Ap. i Wniebowzięcia NMP - oraz przylegający do niej pałac infułatów, ob. plebania. Otoczenie zespołu lekko wyniesione, obwiedzione pozostałościami fosy zamkowej, z dojazdem od północy. Pałac usytuowany w zach. części założenia, zwrócony fasadą na płn., a kościół we wsch., zwrócony prezbiterium ku południowi.

Kościół jest budynkiem murowanym z cegły, otynkowanym na kamienno-ceglanym fundamencie. Trzynawowy kościół, z prostokątnym czteroprzęsłowym korpusem nawowym i krótkim, prostokątnym prezbiterium. Od zach. do prezbiterium dostawiono zakrystię ze skarbczykiem i lożą na piętrze, które stanowią łącznik pomiędzy kościołem a pałacem infułackim. Od poł., na przedłużeniu nawy głównej, przylega nieco węższa, założona na planie kwadratu wieża z kruchtą w przyziemiu. Korpus kościoła o bryle prostopadłościennej. Nawa główna i prezbiterium nakryte są wspólnym, dwuspadowym dachem. Nawy boczne niższe i węższe zostały zadaszone dachami pulpitowymi. Wieża smukła, dominuje nad korpusem kościoła. Zwieńczona została hełmem baniastym z iglicą i kulą (dawniej zwieńczona była wiatrowskazem z postacią św. Andrzeja).

Elewacje kościoła z tynkiem gładkim z lekko wydzielonym wysokim cokołem. Fasada ze zryzalitowaną, jednoosiową, trójkondygnacyjną wieżą, dzieloną horyzontalnie za pomocą profilowanego belkowania, w partiach naroży z pilastrami. W przyziemiu wieża poprzedzona czterokolumnowym portykiem, powyżej którego umieszczono kartusz herbowy Lipskich z herbem Grabie. Elewacje boczne kościoła akcentowane w partii naroży rodzajem masywnych filarów z obeliskami, artykułowane poziomo umieszczonymi boniowanymi lizenami tworzącymi płytkie podziały ramowe, w którym znajdują się prostokątne okna obramione opaskami z klińcem. Prezbiterium opięte dwuuskokowymi szkarpami pokrytymi w dolnej partii boniowaniem.

Wnętrze trójnawowe, z prezbiterium szerokości nawy głównej, zamkniętym półkoliście. Sklepienia w prezbiterium kolebkowe z lunetami wsparte na gurtach, w zakrystii i skarbczyku kolebkowo-krzyżowe, w kruchcie żaglaste. W nawie głównej sklepienie pozorne, kolebkowe z lunetami, na gurtach, w nawach bocznych krzyżowe. Wnętrze kościoła z bogatą dekoracją stiukową pokrywającą obficie gurty, szwy i zworniki sklepienne, podłucza arkad, balustradę chóru muzycznego. Na uwagę zasługują m.in. znajdujące się w przyłuczach archiwolt nawy głównej stiukowe, niemal pełnoplastyczne postacie czterech Ewangelistów. Wyposażenie kościoła w większości wczesnoklasycystyczne z lat 1790-1793, ufundowane przez Kazimierza Lipskiego, pochodzące zapewne z warsztatu wielkopolskiego.

Pałac infułatów, ob. Plebania, o murach częściowo z kamienia o grubości nawet 140 cm (mury średniowiecznego zamku) i z cegły. Zbudowany na planie prostokąta z centralnie usytuowanym prostokątnym ryzalitem od poł., od wsch. połączony z kościołem. Na osi usytuowana sień z klatką schodową. Bryła pałacu zwarta, dwukondygnacyjna z podpiwniczeniem i użytkowym poddaszem, nakryta dachem mansardowym z dachówką. Od płn., usytuowany centralnie, trójspadowo zadaszony ryzalit, od poł. niewielki czterokolumnowym portyk z balkonem.

Fasada siedmioosiowa z wydatnym trójosiowym trójkondygnacyjnym ryzalitem pośrodku, rozczłonowanym w partii dolnych kondygnacji za pomocą parzystych jońskich pilastrów. W polu tympanonu dekoracja sztukatorska z parą lwów trzymających kartusz z herbem Grabie z klejnotem i insygniami infułackimi: mitrą, stułą i pastorałem oraz motywami liści. Nad gzymsem tympanonu znajduje się puklowana waza płomienista otoczona wieńcem laurowym i podwieszonymi doń chustami. Okna drapowane podwieszonymi na guzach chustami. Detal architektoniczny elewacji w postaci gzymsów, pilastrów, opasek opracowany z kształtek ceglanych i ciągniony w zaprawie. Rozety, kapitele oraz dekoracja frontonu wykonane techniką narzutu i częściowo odlewów z masy sztukatorskiej.

Wnętrza na parterze i w partii piwnic uwarunkowane rozkładem pomieszczeń zamkowych z centralną sienią. Na piętrze układ dwutraktowy z amfiladowym układem pomieszczeń. We wnętrzach pałacu sklepienia kolebkowe (korytarzyk łączący pałac z kościołem), kolebkowe z lunetami (jedno z pomieszczeń parteru), kolebkowo-krzyżowe z dekoracją stiukową oraz sufity płaskie belkowe. W kilku pomieszczeniach bogata dekoracja stiukowa, piece klasycystyczne, portrety rodziny Lipskich.

Zabytek dostępny. Możliwość zwiedzania po wcześniejszym uzgodnieniu. Bliższe informacje na temat parafii oraz godziny mszy św. są podane na stronie internetowej diecezji kaliskiej: www.diecezja.kalisz.pl

oprac. Teresa Palacz, OT NID w Poznaniu, 4-11-2014 r.