Wzniesiony na przeł. XIII i XIV w., ulegał w kolejnych stuleciach rozmaitym przebudowom. Zabudowania klasztorne usytuowane są na skraju wysokiego brzegu pradoliny Wisły, co nadaje temu zespołowi niezwykle malowniczy wygląd.  Od strony południowo-wschodniej zdominowany przez okazałe neogotyckie budynki wzniesione na przełomie XIX I XX  w.

Zabytek znajduje się w obszarze pomnika historii: Chełmno - Stare Miasto - uznane zostało za Pomnik Historii rozporządzeniem Prezydenta RP z 13 kwietnia 2005 r. (Dz. U. nr 64 z 2005 poz. 568). 

Historia

Zespół klasztorny pierwotnie należał do cysterek sprowadzonych do Chełmna w 1266 r. z pobliskiej miejscowości Czyste. Fundatorem klasztoru był Bertold z Czystego i jego żona Krystyna. W 1267 r. na prośbę biskupa chełmińskiego Fryderyka von Hausen oraz mistrza krajowego Ludwika von Baldensheim  władze miejskie nadały zakonnicom cztery działki budowlane wraz z bramą miejską. Od 1483 r. kościół i klasztor należał do benedyktynek. Okres reformacji przyniósł upadek zgromadzenia, klasztor wyludnił się. Sytuacja uległa zmianie, gdy do opuszczonego klasztoru przybyła w 1579 r. Magdalena Mortęska, wybitna reformatorka życia zakonnego. Założyła m.in. szkołę żeńską, wówczas jedną z najbardziej postępowych w kraju. W 1821 r. władze pruskie wydały dekret o kasacie klasztoru. Zabudowania przekazano wraz z częścią gruntów  Siostrom Miłosierdzia,  założono tu szpitala oraz szkołę elementarną dla dziewcząt.  W latach 1897-1898 wzniesiono skrzydło południowe klasztoru - Dom św. Józefa, w 1905 r. zbudowano nowoczesny oddział chirurgiczny – Dom św. Wincentego, w 1914 wzniesiono oddział zakaźny, tzw. dom ogrodowy. Obecnie w obiektach klasztornych mieści się Dom Pomocy Społecznej.

Kościół przyklasztorny pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty wznoszono prawdopodobnie od ok. 1290 r. do ok. 1330 r. w trzech etapach: w pierwszym (koniec XIII w.) zbudowano mury obwodowe, w drugim (ok. 1310-1320) sklepiono kościół dolny, w trzecim (ok. 1330 r.) sklepiono kościół górny i zbudowano półszczyty zachodnie przy wieży.  W końcu XVI w. i na pocz. XVII w. za rządów ksieni Magdaleny Mortęskiej, znacznie przekształcono obiekt, m.in. zbudowano przy prezbiterium kaplicę pod wezwaniem św. Marii Magdaleny,  do której od zachodu dobudowano w 1603 r. kaplicę pod wezwaniem św. Benedykta wraz z kryptą grobową, w tym samym czasie nadbudowano górną kondygnację wieży. W 1895 r. odnowiono kościół, w 1905 r. odnowiono ołtarze, w latach dziewięćdziesiątych XX w. przeprowadzono konserwacje ołtarza głównego.

Od zachodu do klasztoru przylega dawne główne skrzydło klasztorne (pozostałość nieukończonej siedziby krzyżackiej) zbudowane w 3. ćw. XIII w. - pocz. XIV w., przebudowane gruntownie na przeł. XVI i XVII oraz w XIX w.  Do północno-zachodniego narożnika tego skrzydła przytyka tzw. wieża Mestwina (Mściwoja) zbudowana prawdopodobnie w 2. ćw. XIII w. Dwa krótkie skrzydła ujmujące po bokach dziedziniec przed południową elewacją kościoła wzniesiono w 2. poł. XIII w., gruntownie przebudowano w 4. ćw. XIX w.

Opis

Zespół usytuowany w północno-zachodnim narożniku Starego Miasta Chełmna, przy skarpie opadającej stromo ku północy i zachodowi, zespolony z murami obronnymi. Kościół, gotycki, salowy, wzniesiony na rzucie wydłużonego prostokąta z częścią prezbiterialną od wschodu zamkniętą pięcioma bokami z ośmioboku, z prostokątną wieżą  od zachodu wtopioną korpus. Na zewnątrz oskarpowany, od północy jedna ze skarp zastąpiona wieżyczką mieszczącą schody. Wnętrze w obrębie trzech przęseł zachodnich dwukondygnacyjne. Dolna kondygnacja  w formie dwunawowej, trójprzęsłowej hali, górna salowa, mieszcząca chór zakonny. Przy prezbiterium od strony północnej kaplica św. Marii Magdaleny (k. XVI w.), przy niej od zachodu prostokątny składzik, od południa trzy dwukondygnacyjne dobudówki. Kościół wzniesiony z cegły, w wątku wendyjskim, w części wschodniej na fundamencie z kamienia polnego. Wnętrze nakryte czterema przęsłami sklepień gwiaździstych, nad zamknięciem prezbiterium o promienistym układzie żeber (ok. 1330 r.). Dolna część korpusu nakryta sklepieniem krzyżowo-żebrowym, piwnice sklepione kolebkowo. Elewacja zachodnia przesłonięta północnym skrzydłem klasztoru, z wieżą nieznacznie wysuniętą przed lico fasady, zwieńczona schodkowymi półszczytami, ze sterczynami i wimpergami. Elewacja południowa z kamiennym, manierystycznym portalem wykonanym w 1619 r. przez warsztat gdański. Wnętrze kościoła zdobią gotyckie polichromie z ok. 1350 r. w formie wąskiego, monochromatycznego fryzu podokiennego,  sprzęty o bogatej dekoracji snycerskiej i malarskiej, z przełomu XVI i XVII w. oraz z pocz. XVIII w. m.in: manierystyczne stalle (1597) , ambona (k. XIV), prospekt organowy (1613-1619) z malowidłami wykonanymi przez Jana Krügera. Na uwagę zasługuj barokowy ołtarz główny z przeł.  XVII/XVIII w., złocony, z obrazem Niepokalanego Poczęcia NMP oraz obrazy: "Pieta" adorowana przez anioły z 2. ćw. XVII wieku z kręgu Bartłomieja Strobla, ponadto portrety abpa Stanisława Karnkowskiego z 1574 r., bpa Piotra Kostki z ok. 1616 r., ksieni Magdaleny Mortęskiej z 1632 roku. Do szczególnie cennych obiektów należy średniowieczna płyta nagrobna Arnolda Lischorena z ok. 1275 roku.

Obiekt dostępny przez cały rok, możliwość zwiedzania po wcześniejszym uzgodnieniu telefonicznym.

Opr. Marzenna Stocka, 26-09-2017