„grupy lubartowskiej” wniesionych wg jednorodnej koncepcji przestrzennej arch. Pawła (Paolo) A. Fontany o charakterystycznym dlań układzie centralno-podłużnym z ośmioboczną nawą. We wnętrzu kościoła zachowana późnobarokowa iluzjonistyczna polichromia malarza Józefa Meyera (poł. XVIII w.) oraz pełne wyposażenie z rokokową dekoracją rzeźbiarską z epoki budowy (warsztat lwowski).

Historia

Zespół kościoła z kolegium pijarów powstawał etapami. Kościół zbudowany został w l. 1753-1763 na miejscu starszej świątyni parafialnej, najpierw drewnianej (z pocz. XV w., spalonej w 1578 r.), a od 1585 r. murowanej, rozebranej w poł. XVIII w. Fundacji Andrzeja i Marianny Wolskich oraz Wacława Rzewuskiego w uzupełnieniu istniejącego już od k. XVII w. murowanego kolegium pijarów, którzy od 1667 r. przejęli parafię. Wzniesiony wg projektu Pawła (Paolo) A. Fontany, pod kierunkiem arch. Tomasza Rezlera. W 1758 r. powstała późnobarokowa dekoracja malarska autorstwa Józefa Meyera. Pełne wyposażenie w stylu późnobarokowym i rokokowym z l. 1774-1781 pochodzi z warsztatu Michała Filewicza (Lwów). Kościół remontowany w l. 1836-1839, 1870, 1878, 1929, 1970-1974 zachował pierwotne formy. Zmianie uległo pokrycie dachów (z dachówki na blachę) (l.70. XX w.) i posadzki (l. 2000-2002). Kompleksowa konserwacja polichromii miała miejsce w l. 1970-1974 , zaś wyposażenia i wystroju rzeźbiarskiego w l. 1998-2002. Gmach kolegium pijarów budowany etapami w l. 1714 - ok. 1730. Pierwsze drewniane budynki kolegium zbudowane w l. 1668 r.- 1672 r. Murowany gmach kolegium wzniesiono w obecnym miejscu (skrzydło zach.) przed 1714 r. obok starego murowanego kościoła parafialnego. Rozbudowa kolegium o partie boczne nastąpiła po r. 1720, prowadzona przez arch. Dominika A. Bellottiego i była kontynuowana jeszcze po 1726 r. (murator Jan Rosochalski). Po wybudowaniu nowego kościoła w 2 poł. XVIII w. dostawiono skrzydło południowe, skomunikowane ze świątynią. Od 1795 r. mieściły się tu prowadzone przez pijarów szkoły rządowe. W 1865 w budynku umieszczono gimnazjum rosyjskie, zaś w okresie międzywojennym - szkołę powszechną, plebanię i starostwo. W l. 1965-1966 zrekonstruowano część sklepień parteru, które wcześniej uległy zawaleniu. Od 1966 r. część budynku zajmuje muzeum. W 1997 r. częściowy remont budynku, a w r. 2000 - remont elewacji. Murowane skrzydło (środkowe), zostało rozbudowane po 1720 pod kier. arch. Dominika Bellottiego i po poł. XVIII w. (wsch. łącznik). Gruntownie remontowane w l. 1838-1865, w l. 1964-1968 zaadaptowane częściowo na muzeum Figurę z posągiem M. Boskiej Łaskawej wzniesiono w 1753 r., siostrzana figura św. Józefa Kalasantego powstała w 1759 r. - obie wg jednorodnego projektu P. A. Fontany.

Opis

Zespół zajmuje wnętrze obszernej działki, od Pd. i Zach. otoczonej murem (niegdyś miejskim), przylegającej frontem do głównej ul. Lubelskiej, na zamknięciu perspektywy ulicy Pijarskiej. Kościół zajmuje wsch. stronę zespołu z fasadą skierowaną na Pn. Budynek klasztorny przylega pd. skrzydłem do części prezbiterialnej kościoła, skierowane na Pn. skrzydło zach. dochodzi do ogrodzenia przy ul. Lubelskiej. Kościół wraz kolegium tworzą półotwarty dziedziniec po zach. stronie kościoła połączony z obszernym placem przed kościołem. Na nim para figur z posągami szeroko rozstawiona, w połowie odległości fasady od ogrodzenia. Kościół późnobarokowy, murowany z cegły, sklepiony, tynkowany, wewnątrz polichromowany. Dach i hełmy wież, latarnia sygnaturki i dachy korpusu pokryte blachą miedzianą (pierwotnie na korpusie io prezbiterium dachówka). Wzniesiony na kompozytowym rzucie centralno-podłużnym ze środkową partią nawy na rzucie wydłużonego ośmioboku z wydłużonym względem pozostałych ramion prezbiterium, krótszym przęsłem chóru na osi podłużnej i parą analogicznych przęseł transeptowych na osi poprzecznej oraz dopełniającymi obrys korpusu czterema mniejszymi kapliczkami w obejściu na osiach diagonalnych. Prosto zamknięte prezbiterium jest ujęte parą piętrowych dobudówek mieszczących dwie zakrystie, skarbczyk, bibliotekę, schody i loże kolatorskie na górze. Struktura nośna nawy z alternacją czterech dużych i małych arkad konwencji łuku tryumfalnego w porządku korynckim (uproszczonym) z pilastrami stojącymi na wypukłych piedestałach, na których ustawione posągi Ojców Kościoła i ambona. Arkadę zach. przedziela łuk koszowy podtrzymujący emporę chóru na żaglastym sklepieniu. Gzyms główny obiegający nawę wygięty łukowo nad środkowymi partiami czterech dużych arkad. Nad mniejszymi arkadami półkoliste płyciny, o łuku nadwieszonym. Sklepienie trójdzielne na gurtach, w środkowej części kolebkowe z parą lunet, w partii przedniej i tylnej - półsferyczne z dwiema lunetami i ścianą tarczową od prezbiterium. Sklepienie w przęsłach transeptowych, nad chórem muzycznym i kaplicach obejścia krzyżowe z zanikającymi szwami. Artykulację ścian kaplic transeptowych tworzą załamane w rogach pilastry na piedestałach, z belkowaniem na ścianach bocznych o wygiętych łukowo odcinkach architrawu nad otworami przeźroczy. W rogach kaplic obejścia zdwojone pseudopilastry z gzymsami o profilu impostów arkad przy nawie, na których spoczywają zdwojone półgurty przy krawędziach sklepienia. Układ otworów ścian bocznych analogiczny do kaplic transeptowych, w górnej strefie ścian zewnętrznych - pojedyncze okna o łuku odcinkowym. Część główna prezbiterium z artykulacją pilastrami w porządku analogicznym do większych kaplic z szeroko rozstawionymi parami pilastrów, przekryta kolebką z parą szerokich lunet mieszczących po dwa okna. W strefie ołtarzowej krótki odcinek sklepienia kolebkowego. W górnej strefie ściany zamknięcia okno o luku odcinkowym.. Posadzka marmurowa, szachownicowa. Sklepienia pokryte iluzjonistyczną polichromią i przedstawieniami figuralnymi, ściany marmoryzacją z elementami i wnętrze korpusu, prezbiterium zakrystii i skarbca. Fasadę tworzy para trzykondygnacyjnych wież silnie wysuniętych ku przodowi, skośnie ustawionych i połączonych narożami z korpusem, flankujących cofniętą, nieco wypukłą, środkową część fasady o dwóch kondygnacjach, zwieńczoną krzywoliniowym frontonem zakończonym u dołu parą masywnych wolut. Artykulacja wież i ściany fasadowej korpusu w spiętrzonym porządku doryckim (uproszczonym) ujmujących nisze i zamknięte półkoliście okna w skromnych obramieniach. Wieże nakryte hełmami o zdwojonych, nieco spłaszczonych baniach zakończonych iglicami z krzyżem. Dolne partie elewacje bocznych i tylna są jednokondygnacyjne o zróżnicowanej wysokości (kaplice obejścia niższe) z artykulacją pseudopilastrową na narożach i w załamaniach ścian. Ściany szczytowe kaplic transeptowych zwieńczone frontonami segmentowymi dołem, górą przechodzącymi uskokiem w „ośli grzbiet”. Na osiach ścian otwory okienne z obramieniami. Elewacje ośmiobocznego pseudotamburu nawy z artykulacją pseudopolastrów przełamanych na narożach z obiegającym całość belkowaniem. Pojedyncze okna na osiach skośnych ścian. Nawa nakryta ośmiopołaciowym dachem z krótką kalenicą, na środku której ośmioboczna arkadowa latarnia sygnaturki z baniastym hełmem. Na wyposażenie składa się jednolity stylistycznie zespół architektonicznych drewnianych ołtarzy z rokowym wystrojem rzeźbiarskim, rzeźbiona ambona i stojąca przy lewym filarze chrzcielnica w kształcie rogu obfitości z rzeźbionym zapieckiem i baldachimem i regencyjny parapet chóru muzycznego. W arkadowych przejściach z kaplic transeptowych do kaplic obejścia cztery drewniane konfesjonały wbudowane w zewnętrzne ściany. W zakrystii i skarbcu integralne późnobarokowe wyposażenie. Budynek d. kolegium pijarów jednopiętrowy z wysuniętymi dwustronnie ryzalitami na bokach korpusu (skrzydło zach.) i piętrowym łącznikiem (skrzydło pd.) na przedłużeniu wschodniego ryzalitu, sięgającym zach. zakrystii kościoła. Układ korpusu symetryczny z klatką schodową na osi środkowej, trzytraktowy z korytarzem w środkowym trakcie, Partie boczne w ryzalitach jednotraktowe, trójdzielne, amfiladowe. Skrzydło łącznika trójdzielne z bramą przejazdowa na osi parteru i dwutraktowym układem pomieszczeń po bokach z przedsionkami ze schodami w trakcie frontowym. Elewacje wieloosiowe bez podziałów, zwieńczone wydatnym gzymsem, dachy wielospadowe, kryte obecnie blachą. Para figur w formie wysokich sześciobocznych słupów w porządku doryckim z pilastrami na cokołach, naprzemiennie płaskich i wysuniętych, na których pilastry „siedzące”. Posągi świętych ustawione na rozszerzających się ku dołowi cokolikach z gzymsem.

Kościół dostępny w ciągu dnia, muzealna część d. kolegium czynna w godzinach pracy.

Oprac. Roman Zwierzchowski, OT NID w Lublinie, 2.10.2014 r.