Prace przy budowie prowadziły miejscowe warsztaty budowlane, w tym znanego muratora Kacpra Fodygi.

Historia

Klasztor franciszkanów powstał po 1368 roku z fundacji króla Kazimierza Wielkiego. Najstarszą częścią zespołu jest gotycki kościół wzniesiony w 2. połowie XIV wieku i odbudowany po pożarze w 1465 roku. Pod koniec XVI wieku był czasowo użytkowany przez protestantów, którzy dopuścili się znacznych zniszczeń w świątyni. Wizytacja z 1598 roku opisuje tu: drewniany krużganek procesyjny zabudowany w czworobok, od zachodu dostawiony parterowy, murowany ciąg budynków i drewniane dormitorium na piętrze; klasztor nie miał nowicjatu, studium, infirmerii. W latach 1612-1620, staraniem starosty chęcińskiego Stanisława Branickiego kościół i klasztor uległy przebudowie. Zasklepiono wtedy nawę i prezbiterium kościoła, wykonano nowe dachy i szczyt zachodni oraz przebudowano budynki klasztorne; wzniesiono też budynki gospodarcze z bramą wjazdową. Przypuszcza się, że przy pracach tych zatrudnieni byli miejscowi muratorzy, kamieniarze i rzeźbiarze. W północno-wschodnim narożniku klasztoru powstała późnorenesansowa kaplica św. Leonarda (Branickich), wykończona wnętrzarsko w 1641 roku. Odnowiony i rozbudowany obiekt uległ ponownej dewastacji w 1656-1657 roku, a odbudowany został w 2. połowie XVII wieku przez starostę Stefana Bidzińskiego. Uwieczniono to na skromnej tablicy z herbem starosty (Janina), umieszczonej przed wejściem do klauzury. Jak się wydaje prace skoncentrowały się wokół zabudowań klasztoru; przebudowano skrzydło zachodnie i nadbudowano pozostałe; powstał czworobok zabudowań klasztornych zachowany do chwili obecnej. W okresie Królestwa Kongresowego zabudowania, po kasacji klasztoru przeszły na Skarb Państwa z przeznaczeniem na więzienie. Po pewnych przystosowanych użytkowych więzienie użytkowało budynki klasztorne do 1928 roku; potem był tu sąd grodzki i szkoła. W czasie II wojny światowej klasztor zajmowało wojsko niemieckie. Restaurację zespołu przeprowadzono w latach 1946-1948. Mieściła się tu po wojnie szkoła kamieniarska, zakłady mięsne, Spółdzielnia Pracy, łaźnia miejska i Hotel Łysogóry (w latach 60. i 70. XX wieku adaptacja na Dom Turysty z restauracją w kościele, połączona z usunięciem wtórnych podziałów i pracami konserwatorskimi, ale też z ogołoceniem z wyposażenia sakralnego). Obecnie stanowi własność konwentu franciszkanów, którym zwrócono zespół w 1991 roku. Przeprowadzono prace remontowe i głównie porządkowe, związane z przywróceniem obiektu do kultu religijnego. W 1997 roku nastąpiło ponowne poświęcenie kościoła. Obecnie w odzyskanym klasztorze mieści się też Ośrodek Leczenia Uzależnień.

Opis

Teren klasztorny zajmuje narożną działkę położoną w północno-zachodniej części miasta. W jej części środkowej znajduje się kościół i przylegający do niego od północy czworobok zabudowań klasztornych. Od północy i zachodu teren ograniczają ukształtowane obwodowo budynki administracyjne i gospodarcze; brama wjazdowa usytuowana została od strony zachodniej, a z pozostałych stron teren wygradza wysoki mur. Kościół klasztorny (pw. Wniebowzięcia NMP) jest orientowany, wzniesiony z kamienia wapiennego łamanego, otwory okienne i drzwiowe ujęte są w kamienny detal. Składa się z dwuprzęsłowej nawy oraz węższego, trójprzęsłowego prezbiterium zamkniętego wielobocznie. Sklepienia w świątyni są kolebkowo-krzyżowe z nakładanymi dekoracyjnymi żebrami; dachy dwuspadowe (nad prezbiterium wtórnie obniżony). W 1947 roku odkryto fragmenty polichromii na ścianie tęczowej z 2. połowy XV wieku, z podpisem brata Anioła z Sącza. Ściany skrzydeł klasztoru tworzą wewnętrzny, prawie kwadratowy wirydarz. Elewacje ścian są skromne, okna ujęte w obramienia okienne z piaskowca; ściany te w przyziemiu podparte są szkarpami. Elewacje zewnętrzne są tynkowane (do połowy XX wieku były pozbawione tynku, kamienne); dachy są niskie, dwuspadowe. W południowo-wschodnim narożniku zespołu znajduje się kaplica św. Leonarda, nazywana Kaplicą Branickich. Jest ona orientowana, zbudowana na planie kwadratu z absydą od wschodu, nakryta kopułą. Wnętrze absydy otwarte jest do wnętrza łukiem tęczowym. Na żagielkach umieszczone są późnorenesansowe stiukowe kartusze z herbami. Przy murze północnym znajdują się wydłużone, jednotraktowe zbudowane z kamienia budynki - dawny dom gościnny oraz dawny szpital więzienny. Elewacje budynków są bezstylowe zwieńczone skromnym gzymsem. Przy murze zachodnim stoi piętrowy budynek bramny z przejazdem otwartym na dziedziniec szerokimi półkolistymi arkadami. Zespół klasztorny użytkowany jest obecnie zgodnie z przeznaczaniem. Pozostały jeszcze elementy z poprzedniej epoki, ale podwórze jest zadbane, a obiekty są sukcesywnie remontowane.

Zabytek tylko częściowo dostępny dla zwiedzających.

Oprac. Dariusz Kalina, 15.12.2014 r.

Bibliografia

• Karty ewidencyjna architektury i budownictwa,: „d. Klasztor oo. Franciszkanów”, „Kaplica św. Leonarda”, „Kościół franciszkanów pw. Wniebowzięcia NMP, „Zabudowania gospodarcze klasztoru oo. franciszkanów pw. Wniebowzięcia NMP”, oprac. S. Parafianowicz 1983, mps, archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Kielcach i Narodowego Instytutu Dziedzictwa w Warszawie.
• Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. III: Województwo kieleckie, z. 4: Powiat kielecki, oprac. zbiorowe, Warszawa 1959.
• Barbasiewicz M, Kubiak J., Chęciny Studium historyczno-urbanistyczne, Warszawa 1981, archiwum WKZ w Kielcach.
• Hałambiec M. J., Franciszkański klasztor w Chęcinach (Historia od fundacji -1368, poprzez zabór -1817, do odzyskania 1991), Chęciny 2003.
• Kalina D., Dzieje Chęcin, Chęciny 2007.
• Kalina D., Klasztor franciszkanów, [w:] Chęciny na starej fotografii. Szkice z dziejów miasta, Kielce 2008, s. 199-212.
• Palewicz M., Kościoły i kaplice Chęcin, „Nasza Przeszłość. Studia z dziejów Kościoła i Kultury Katolickiej w Polsce”, R. 57, Kraków 1982, s. 225-226.
• Rawita-Witanowski R., Dawny powiat chęciński. Z ilustracjami prof. Jana Olszewskiego, oprac. D. Kalina, Kielce 2001.