Skala projektu, bogactwo detalu architektonicznego użytego na zewnątrz i wewnątrz, wskazują na ważną rolę jaką spełniało to miejsce modlitwy dla tamtejszej gminy żydowskiej.

Historia

Pierwsze wiadomości o istnieniu gminy żydowskiej w Chęcinach posiadamy od połowy XVI wieku. Występowanie tu domu modlitwy przed 1597 rokiem potwierdza dekret króla Zygmunta Wazy z tegoż roku zakazujący utrzymywania bóżnicy w mieście. W 1638 roku król Władysław IV Waza zezwolił Żydom na budowę w mieście murowanego domu modlitwy. Budynek wzniesiony został na placu zakupionym od mieszczanina chęcińskiego Marcina Furgata. W przywileju określono dokładnie jego wymiary i ogólne rozplanowanie, odpowiadające obecnie zachowanej budowli. Wybudowana została przez działającą w Chęcinach żydowską strzechę budowlaną wzmiankowaną w zachowanych aktach miejskich z pierwszej połowie XVII wieku. Po pożarze w 1905 roku gmach był gruntownie restaurowany, a w 1906 roku dobudowano od strony północnej jeden trakt. Synagoga podczas drugiej wojny światowej została zamknięta przez Niemców, a budynek mocno uszkodzony. Po wojnie przejęty przez władze miasta, został w latach 1957-1958 odbudowany i przebudowany (między innymi zmieniono dach oraz poddano renowacji kamieniarkę). Mieścił wtedy bibliotekę miejską, Gminno-Miejski Dom Kultury, Kino „Marmury” i siedzibę władz gminy. Obecnie obiekt jest własnością gminy żydowskiej z siedzibą Katowicach; jest nieużytkowany. Obok synagogi wskazywany jest dom rabina, nieco dalej mykwa, zaś na północ szkoła - obecnie już mało czytelne w przekształconej zabudowie.

Opis

Budynek położony we wschodniej części miasta, na platformie obniżonej w stosunku do ulicy i z lekkim wycofaniem od jej pierzei. Poprzedza go metalowe, współczesne ogrodzenie z murowaną bramą i słupkami. Bryła jest masywna, prostopadłościenna, w  zasadzie dwukondygnacyjna, nakryta czterospadowym uskokowym dachem (w typie polskim”). Starsza część budowli ujęta w narożach masywnymi szkarpami o pionowych licach. Układ wewnętrzny wyznacza prostokątna w rzucie, sklepiona sala główna, w części frontowej poniżej poziomu terenu, poprzedzona od strony południowej sienią, z wydzieloną w narożniku południowo-wschodnim izbą oraz babińcem na piętrze, dostępnym zewnętrznymi schodami. Wejście główne, w południowej ścianie budynku, ujęte zostało w późnorenesansowy portal. Również wejście do sali z sieni ma kamienny portal z 2. ćwierci XVII wieku. Wewnątrz, w sali na ścianie wschodniej umieszczony został późnorenesansowy kamienny Aaron-ha-Kodesz z czarnego marmuru, intarsjowany marmurem chęcińskim, niegdyś polichromowany, zwieńczony kartuszem z koroną. W pomieszczeniach część wystroju (boazerie, posadzki) pozostała z poprzedniego, publicznego (gminnego) użytkowania. Elewacje części najstarszej budynku wyodrębnione są narożnymi szkarpami, ze swobodnie rozmieszczonymi różnej wielkości oknami w skromnych kamiennych obramieniach późnorenesansowych. Ściany są tynkowane i parokrotnie malowane; dach kryty gontem. Obiekt jest jeszcze w niezłym stanie, ale zaczyna już być widoczna destrukcja gontowego pokrycia oraz ubytki i zawilgocenia tynków; wymaga pilnego, gruntownego odnowienia.

Dostęp do zabytku ograniczony, własność gminy żydowskiej w Katowicach.

Oprac. Dariusz Kalina, 21.12.2014 r.

Bibliografia

• Karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa, Dawna synagoga, oprac. S. Parfianowicz, Kielce 1983. archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Kielcach i Narodowego Instytutu Dziedzictwa w Warszawie.
• Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. III: Województwo kieleckie, z. 4: Powiat kielecki, oprac. zbiorowe, Warszawa 1959.
• Barbasiewicz M, Kubiak J., Chęciny Studium historyczno-urbanistyczne, Warszawa 1981, archiwum WKZ w Kielcach.
• Baranowski J., Synagoga w Chęcinach, „Ochrona Zabytków”, R. 1959, z. 3/4.
• Bergman E, Jagielski J., Zachowane synagogi i domy modlitwy w Polsce - katalog, Warszawa 1996.
• Miłobędzki A., Architektura XVII wieku w Polsce, Warszawa 1980.
• Kalina D., Dzieje Chęcin, Chęciny 2007.
• Mirowski R., Chęciński album, Kielce 2001.
• Penkalla A., Żydowskie ślady w województwie kieleckim i radomskim, Radom 1992.