Historia

Wieża wyciągowa szybu Krystyna (dawny Kaiser Wilhelm) jest elementem infrastruktury dawnej Kopalni Węgla Kamiennego Szombierki (dawna Hohenzollern), której historia sięga 1869 r., tj. momentu  założenia przez śląskich magnatów przemysłowych z rodu von Schaffgotsch. W 1882 r. szyb stał się częścią kopalni Paulus-Hohenzollern oraz elementem tzw. rejonu Hohenzollernschachte. Na przestrzeni 4 ćwierci XIX w. wydrążono również inne szyby, w tym odwadniający Hohenzollern (później Ewa), wydobywczy Kaiser Friedrich (Jadwiga), wentylacyjny Gemander (Janina) oraz wydobywcze Sommer i Georg. W wyniku podziału historycznego Górnego Śląska na część niemiecką i polską na początku lat 20. XX w., rejon pól Hohenzollernschachte znalazł się po stronie niemieckiej i przekształcił w samodzielną kopalnię Hohenzollerngrube. Wraz z dokonanym w tym okresie, tj. w 1920 oraz 1928 r., pogłębieniem szybu Kaiser Wilhelm do poziomu 510 m (pierwsze 171 m), konieczna stała się modernizacja przestarzałej, basztowej wieży wyciągowej z XIX w. W 1928 r. w miejscu starej, rozebranej wieży wzniesiono nową, basztową, modernistyczną wieżę w konstrukcji stalowej, ryglowej, przesłoniętej ceglanymi, pozbawionymi ozdobnych akcentów elewacjami, nawiązującymi do kształtu młota górniczego. W głowicy obiektu umieszczono dwie nowoczesne, elektryczne maszyny wyciągowe wyprodukowane przez firmę Vereinigte Oberschlesische Hüttenwerke Werk Donnersmarckhütte Hindenburg i BBC Brown Boveri & Gie Mannheim, o mocy 2700 KM (od 1928 r.) i 3263 KM (od 1933 r.), które zastąpiły dotychczasowe maszyny o napędzie parowym. W sąsiedztwie wieży wzniesiono w tym czasie również budynki nadszybia, w tym nową sortownię, brykietownię, warsztaty, kuźnię, magazyny oraz cechownię. Nazwa wchodzącej od 1945 r. w skład Skarbu Państwu kopalni przemianowana została na KWK Szombierki, natomiast szyb Kaiser Wilhelm określano odtąd jako szyb Krystyna. W okresie powojennym szyb pogłębiony został do głębokości 840 m, ale nie wpłynęło to na przekształcenie struktury i charakteru wieży wyciągowej. Kopalnia Szombierki, skonsolidowana w latach 70. z KWK Karol, a w latach 90. z KWK Centrum, została ostatecznie zamknięta w 1997. Wskutek likwidacji z użytkowania wyłączono również szyb Krystyna wraz z wieżą wyciągową, a w 2001 r. rozebrano sąsiadujące z nią budynki nadszybia z lat 20. XX w. Z inicjatywy ŚWKZ budynek wieży wyciągowej szybu Krystyna wraz z wyposażeniem, tj. elektrycznymi maszynami wyciągowymi oraz otaczającym terenem, wpisany został w 2004 r. do rejestru zabytków nieruchomych województwa śląskiego.  

Opis

Wieża znajduje się w środkowej części dawnego zespołu kopalni Szombierki, zlokalizowanego w dzielnicy o tej samej nazwie, położonej na południe od śródmieścia Bytomia. W bezpośrednim sąsiedztwie wieży zachowane są zabudowania nadszybia oraz wieża wyciągowa szybu Ewa. Wieża jest obiektem modernistycznym, w typie basztowym, wzniesionym w konstrukcji stalowej, ryglowej, nitowanej, obudowanej z zewnątrz ceglaną bryłą na rzucie prostokąta. Zewnętrzną część obiektu o wysokości 56 m wzniesiono w formie przypominającej potężny młot górniczy, złożony z wysokiego trzonu oraz nadwieszonej na nim szerszej głowicy, oddzielonych żelbetową płytą. Płaszczyznę licowanych cegłą elewacji w partii trzonu rozbito przy pomocy wertykalnych, osiowo rozmieszczonych i ujętych ceglanymi lizenami pasów okien, które w partii głowicy zaakcentowane zostały ryzalitowo. Prostokątne, podwójne i potrójne otwory okienne wypełnione są wielopodziałową, stalową ślusarką. We wnętrze budowli znajdują się rozmieszczone na siedmiu poziomach stalowe podesty skomunikowane za pomocą dwubiegowych schodów, a także pozostałości trzonu prowadniczego naczyń szybowych, tj. klatki oraz szyb dawnej windy osobowej. W górnej części trzonu budynku, na wysokości ponad 30 m, zachowane są dwa tzw. koła dociskowe, natomiast na poziomie głowicy pozostałości dwóch zabytkowych, elektrycznych maszyn wyciągowych.

Dostęp do zabytku jedynie z zewnątrz.

Oprac. Agnieszka Olczyk, OT NID w Katowicach, 24.09.2014 r.

Bibliografia

• Droń M., Dokumentacja konserwatorska wieży wyciągowej szybu Krystyna dawnej KWK Szombierki w Bytomiu przy ul. Zabrzańskiej 7, Bytom 2004, Archiwum WUOZ.
• Tomala M., Prejs E., Rewaloryzacja szybu Krystyna w Bytomiu, „Archivolta” 2009, nr 2, s. 46-52.
• Wiloch R., Dawna kopalnia węgla kamiennego „Szombierki” w Bytomiu - rys historyczny, (w:) Wiadomości konserwatorskie województwa śląskiego 5. Zabytki Przemysłu i techniki, M. Lachowska (red.), Katowice 2013.
• Zabytki Sztuki w Polsce. Śląsk, S. Brzezicki, C. Nielsen (red.), Warszawa 2006.