Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

miasto w granicach średniowiecznego założenia - Zabytek.pl

miasto w granicach średniowiecznego założenia


układ przestrzenny 1254 r. Bytom

Adres
Bytom

Lokalizacja
woj. śląskie, pow. Bytom, gm. Bytom

Przykład wytyczonego w 2 poł.XIII w.w miejscu wcześniejszej osady targowej zlokalizowanej na skrzyżowaniu dróg handlowych Kraków-Wrocław miasta lokacyjnego, założonego w niewielkiej odległości od wczesnośredniowiecznego grodu na wzgórzu Małgorzaty.

Układ zachował do dzisiaj swoje średniowieczne rozplanowanie, wypełnione cenną głównie XIX w. zabudową mieszkaniową utrzymaną w stylu historyzmu, secesji oraz modernizmu. Wśród pierwotnej zabudowy na uwagę zasługują niezwykle wartościowe obiekty sakralne o średniowiecznym rodowodzie jak kościół par. pw. Najświętszej Marii Panny oraz kościół św. Wojciecha przy placu Klasztornym. Miasto posiada dodatkowo wysokie wartości naukowe w skali regionu, jako jeden z największych ośrodków górniczo-hutniczych w Europie, oraz XIX-wieczne centrum administracyjno-handlowe Górnego Śląska.

Historia

Zgodnie ze znaleziskami archeologicznymi pierwsze ślady osadnictwa na terenie Bytomia pochodzą z końca epoki brązu. Nazwa grodu Bitom pojawia się po raz pierwszy w dokumencie z lat 1123-1125 potwierdzającym posiadanie przywilejów oraz uzyskiwania dziesięciny z dwóch karczm przez opactwo benedyktynów w Tyńcu. Założenie wytyczonego w XIII w. miasta poprzedziło istnienie średniowiecznego grodu na wzgórzu Małgorzatki w zakolu rzeki Bytomki, które zgodnie z badaniami archeologicznym od XI w., stanowiło obronną siedzibę kasztelanii. Obiekt ten posiadał typowe umocnienia w postaci wałów ziemnych wzmocnionych konstrukcję drewnianą. To właśnie tu w XII w. powstaje pierwszy kościół parafialny św. Małgorzaty otoczony przez cmentarz grzebalny. Na pocz. XIII w. znaczenie grodu podupadło, przyczynę tego można upatrywać w lokacji w 1254 r. na prawie niemieckim przez księcia Władysława Opolskiego miasta Bytom. Wytyczenie nowego zespołu przeprowadzono w oparciu o istniejącą w XII w. osadę targową zlokalizowaną na skrzyżowaniu dróg handlowych Kraków-Wrocław. Biegnąca współcześnie przez rynek ul. Krakowska, wytyczona była pierwotnie wzdłuż placu targowego. O istotnej roli oraz silnym rozwoju pierwszej struktury o charakterze miejskim świadczy fakt fundacji przed 1231 r. kościoła Najświętszej Maryi Panny przy targu Bytomskim. W latach 1281-1312 Bytom stanowił własność księcia Bytomskiego Kazimierza II, który buduje wokół miasta mury, a także przenosi z Chorzowa ulokowany w 1299 r. przed bramą krakowską szpital bożogrobców. W 1282 r. wzniósł również zamek książęcy, który pod koniec XIV w. utracił status rezydencji książęcej i stopniowo popadał w ruinę. O jego ostatecznych lasach przesądziła budowa zamku w Świerklańcu, który od 1629 r. stanowił rezydencję rodziny Donnersmarcków, którzy w latach 1606-1629 uzyskali Bytom, jako własność dziedziczną na mocy dekretu cesarza. Istotne znaczenie dla funkcjonowania miasta miało przejęcie przed 1315 r. prawa magdeburskiego, dzięki czemu władza w mieście sprawowana była przez radę. W 1369 r. Bytom podzielono pomiędzy ks. Oleśnickiego Konrada i ks. Cieszyńskiego Przemysława. W 1472 r. w związku z konfliktem Kazimierza Jagiellończyka z panujący na śląsku węgierskim królem Maciejem Korwinem doszło do spalenia przedmieść. W XVI w. miasto dotyka seria pożarów w wyniku, których ucierpiał kościół parafialny oraz ratusz. Z informacji źródłowych wynika, iż wymusiło to na władzach wzniesienie nowego murowanego obiektu w 1515 r. W 1740 r. po przejęciu Śląska przez państwo pruskie, Bytom pozostaje miastem prywatnym zarządzanym przez Donnersmarcków, otrzymuje także status powiatowego. Sytuacja ta ulega zmianie w 1806 r., kiedy to rząd pruski wprowadza prawo znoszące zależność miast prywatnych od panów feudalnych. Wraz z nasiloną w XIX w. industrializacją regionu, skoncentrowaną na hutnictwie i górnictwie, rozwojowi uległy także inne gałęzie gospodarcze. W 1 poł. XIX w. renesans przeżywał przemysł ceramiczny i wapienniczy mający istotny wpływ na rozwój budownictwa murowanego, widoczny m.in. w ustawie z 1862 r. zgodnie, z którą zakazano budowy domów drewnianych. Rozpoczęty na pocz. XIX w. proces wyburzania murów miejskich zakończono ostatecznie w 1827 r. przekładając to bezpośrednio na szybszy rozwój przedmieść. W tym czasie widoczny jest także wzrost ilości zabudowy o funkcji publicznej. Istotny wpływ na rozwój miasta, a także regulację jego rozrostu miały szczegółowe plany przestrzenne z lat 1876-1879 oraz 1907 r. Przełom wieków, a także początek wieku XX przyniósł rozwój myśli technologicznej, w 1899 r, miasto zyskało oświetlenie elektryczne, w latach 1901-1904 wybudowano nowoczesną sieć wodociągowo-ściekową, a w 1934 r. wodociąg miejski. Na początku 1945 r. doszło do spalenia budynków położonych w zachodniej pierzei rynkowej, a w konsekwencji do ich wyburzenia. W 1954 r. ze względu na cenne złoża znajdującym się pod zwartą zabudową śródmieścia, rozważano możliwość jego likwidacji i przesiedlenia mieszkańców, które szczęśliwie dla historycznej zabudowy nie doszło do skutku. W latach 50. XX w. rozpoczęto za to sukcesywne wypełnianie wyrw w zwartej zabudowie kontynuowane w latach 60.

Opis

Chroniony obszar historycznego Bytomia o pow. ok. 25 h, o zachowanym owalnicowym narysie położony jest w granicach wyznaczonych zasadniczo przez ul. Katowicką od pd., Kwietniewskiego od zach. wraz z kościołem św. Trójcy oraz plebanią, Piłsudzkiego od pn. oraz Korfantego od wsch. Drogi te rozmieszczono wokół zatartego pasa murów miejskich z niewielkim przesunięciem na zewnątrz. Do obszaru chronionego dodatkowo włączony jest pd.-wsch. fragment przemieść zlokalizowany pierwotnie przed bramą Pyskowicką, na którym znajdował się przeniesiony z Chorzowa przez ks. Bytomskiego Kazimierza II w 1299 r. szpital bożogrobców, relikt tego zespołu stanowi wybudowana w 1721 r. kaplica szpitalna, ob. Kościół fil. pw. św. Ducha.

Pomimo lokacji miasta w 1254 r. obecny kształt powstał na kanwie XII, a może nawet XI-wiecznej osady o charakterze miejskim ze stosunkowo dobrze wykształconym układam oraz gotyckim kościołem Najświętszej Marii Panny w sąsiedztwie placu targowego (fundacji przed lokacyjnej znajdującym się obecnie w pn.-zach. narożniku rynku). Tak, więc pierwsza regulacja założenia powstała w oparciu o istniejący plan owalnicowy ulokowanej na wzniesieniu osady, na który nałożono siatkę szachownicową z rynkiem wytyczonym stycznie do części środkowej. Klasyczny układ urbanistyczny składał się z prostokątnego rynku w obrębie, którego można było wyróżnić 6 bloków zabudowy. Z wszystkich narożników wychodziły po dwie ulice pod kątem prostym oraz dwie dodatkowe zlokalizowane centralnie w pn. i pd. pierzei rynkowej. Sama zabudowa obejmowała drewniane budynki mieszalne, przeważnie w konstrukcji zrębowej oraz obiekty związane z kopalnictwem. W trakcie prowadzonych w latach 30. XX w. prac archeologicznych w rejonie rynku odkryto 4 niewielkie szyby, które zgodnie z analizą kierownika badań Jerzego Szydłowskiego mogły znajdować się w specjalnych budynkach wyposażonych w urządzenia wyciągowe. W latach 1250-1268 r. książę Władysław Opolski sprowadził do miasta minorytów z Czech, czego bezpośrednią konsekwencją była budowa w 2 poł. XIII w. zespołu klasztornego wraz z kościołem św. Mikołaja w pd.-wsch. narożniku miasta (plac Klasztorny). Sam budynek klasztoru nie zachował się do dzisiaj na jego miejscu stoi secesyjna szkoła, jedyny zachowany element stanowi kościół parafialny ob. pw. św. Wojciecha przebudowany w XVIII w. w stylu barokowym. Za czasów panowania księcia Bytomskiego Kazimierza II miasto zostało otoczone murami obronnymi z półcylindrycznymi basztami oraz trzema bramami: Krakowską, Gliwicką i Pyskowicką zastępując prymitywne umocnienia w postaci wałów, fosy oraz drewnianej palisady. Wznosi on również zamek, którego dokładne losy i lokalizacja nie są do końca znane przyjmuje się, iż była to wykonana w konstrukcji mieszanej murowano-drewnianej budowla wzniesiona na rzucie prostokąta z bramą prowadzącą na dziedziniec oraz drewnianą wieżą obronną. Zdania historyków odnośnie położenia zamku są podzielone część wskazuje plac Grunwaldzki, jako przypuszczalne miejsce lokalizacji obiektu inni wskazują natomiast, iż zamek znajdował się prawdopodobnie poza murami miejskimi w okolicach bramy Krakowskiej. W XV w. wzmocniono otaczające układ fortyfikacje poszerzając fosę, zakładając nowy wał ziemny wzmocniony palisadą, a także budując dodatkowy mur zewnętrzny pomiędzy bramą Pyskowicką a Gliwicką. Jeszcze w XIV w. zabudowa śródmieścia nie była zwarta, ciągle przeważało budownictwo drewniane. Większość domów posiadało podcienia, które zlikwidowano w XV w., za wyjątkiem domów przyrynkowych, które zachowały podcienia aż do pocz. XIX w. W kolejnych stuleciach układ znajduje się w stanie stagnacji wśród ważniejszych prac wymienić należy wzniesienie w 1515 r. murowanego budynku ratusza. Szczególnie negatywnie w historii Bytomia rysuje się wiek XVI oraz 1 poł. XVII miasto zostało wówczas zdobyte przez protestantów, spalone, a także dotknięte epidemią. Dopiero wiek XIX przynosi istotne ożywienie gospodarcze, rozkwit przemysłu cynkowego oraz kruszcowego pociąga za sobą nowe inwestycje, duży procent zabudowy drewnianej zostaje zastąpiony przez obiekty murowane, co wiąże się bezpośrednio z ustawą z 1862 r. zakazującą budowy domów drewnianych. Na szybki rozwój zabudowy miejskiej duży wpływ miało rozebranie murów miejskich zakończone ostatecznie w 1827 r. widoczny jest wzrost budownictwa publicznego oraz prowadzona w latach 1852-1857 neogotycka przebudowa miasta. Na pocz. XX w. nastąpił rozkwit architektury w Bytomiu powstawały liczne realizację w stylu secesyjnym oraz wczesno modernistycznym, osiedla robotnicze oraz tereny zieleni. Nie nastąpił jednak zasadniczy rozrost układu uzależniony od zasięgu tzw. filara węglowego. Negatywny wpływ na obecny kształt miasta miało natomiast wyburzenie w 1945 r. budynków położonych w zach. bloku przyrynkowym, powiększono w ten sposób płytę rynkową do współczesnych rozmiarów zatracając jej proporcję.

Obiekt dostępny dla zwiedzających.

Oprac. Agata Mucha, OT NID w Katowicach, 03-12-2015 r.