Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

kaplica szpitalna, ob. kościół filialny pw. Ducha Świętego - Zabytek.pl

kaplica szpitalna, ob. kościół filialny pw. Ducha Świętego


kościół 1721 r. Bytom

Adres
Bytom, Krakowska

Lokalizacja
woj. śląskie, pow. Bytom, gm. Bytom

Unikatowy w skali regionu przykład barokowej świątyni szpitalnej, wpisującej się w szereg nowożytnych fundacji zakonu bożogrobców, inspirowanych kaplicą Grobu Pańskiego w Jerozolimie.

Zarazem jedyne zachowane do czasów współczesnych materialne świadectwo nieprzerwanej działalności zakonu bożogrobców na przestrzeni XIII i XIX w. na terenie Bytomia oraz ostatnia ocalała pozostałość istniejącego w tym miejscu od średniowiecza kompleksu szpitalnego.   

Historia

Historia obecnego kościoła filialnego parafii pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, znanego powszechnie jako kaplica św. Ducha, sięga założenia prowadzonego przez bożogrobców, czyli Zakon Kanoników Regularnych Stróżów Grobu Świętego w Jerozolimie, szpitala pod tym samym wezwaniem na terenie obecnego Starego Chorzowa. Za zezwoleniem księcia bytomskiego Kazimierza II w 1299 r. szpital przeniesiono z Chorzowa w rejon murów miejskich Bytomia i na ten okres przypadła budowa pierwszej, drewnianej kaplicy szpitalnej, służącej podopiecznym szpitala. Zachowana do czasów współczesnych murowana kaplica jest budynkiem wzniesionym w XVIII w. Począwszy od przełomu XIII i XIV w. poprzedzały ją usytuowane nieco na północ, znacznie mniejsze obiekty drewniane, umieszczone w otoczeniu zabudowy szpitalnej i cmentarza szpitalnego. Zachowana obecnie kaplica wybudowana została w latach 1721-1732 z inicjatywy prepozyta Stanisława Stępowskiego. Wybór jej centralnej, ośmiobocznej formy podyktowany był programowym nawiązaniem do jerozolimskiej bazyliki Grobu Pańskiego i wpisywał się w szereg nowożytnych fundacji artystycznych zakonu bożogrobców, realizowanych na obszarze Małopolski, Rusi Koronnej i Śląska. Przypuszcza się, że bezpośrednią analogię dla założenia bytomskiego stanowiła XVII-wieczna kaplica zmarłych pw. św. Barbary przy kościele św. Jakuba w Nysie. W 1816 r., po kasacie zakonu bożogrobców i śmierci ostatniego z zakonnych prepozytów kaplicy, obiekt wraz z założeniem szpitalnym przeszedł w ręce diecezji dekanatu bytomskiego. W połowie XIX w. kuria wrocławska dzięki majątkowi przejętemu od chorzowskich bożogrobców wybudowała nowy kompleks szpitalny - Zakład Ducha Świętego, położony w sąsiedztwie (po południowej stronie ulicy Krakowskiej), natomiast na początku XX w. kompleks Krüppelheim zum Heiligen Geist, zlokalizowany w innej części miasta, w rejonie obecnej al. Legionów. Sama kaplica nieprzerwanie wykorzystywana była natomiast na użytek podopiecznych szpitala przy ul. Krakowskiej. W latach 70. XX w. wskutek zniszczeń powstałych w związku ze szkodami górniczymi rozebrano stary budynek szpitalny, a także ceglany, XIX-wieczny mur otaczający teren kaplicy. W latach 1992-1993 oraz 1998-2005 w kaplicy przeprowadzono gruntowne prace remontowe i konserwatorskie. Od 2005 r. będącą filią parafii Wniebowzięcia NMP kaplica służy Śląskiemu Środowisku Wiernych Tradycji Łacińskiej.

Opis

Kaplica, określana niegdyś jako położona „za murami”, ulokowana została w sposób typowy dla średniowiecznych założeń szpitalnych poza nieistniejącymi już murami miejskimi, na wschód od Starego Miasta, w rejonie obecnej ulicy Krakowskiej. Murowana z cegły, barokowa kaplica jest budowlą centralną, wzniesioną na planie ośmioboku, z wkomponowaną wewnątrz rotundą z czterema apsydami. Wysoka, ośmioboczna bryła obiektu, poprzedzona od zachodu wtórną, prostopadłościenną kruchtą, nakryta jest dachem namiotowym z sygnaturką. Poszczególne elewacje, zwieńczone profilowanym gzymsem, urozmaicone są rzędami otworów okiennych, półokrągłych w części górnej oraz niewielkich, okrągłych i owalnych pod nimi. Wnętrze wzniesionej na planie koła centralnej części kaplicy, tj. nawie, przekryte jest czeską kapą ozdobioną XVIII-wieczną polichromią przedstawiającą Wniebowstąpienie Chrystusa oraz wtórnymi, datowanymi na lata 20 XX w. wizerunkami czterech ewangelistów. Prezbiterium ulokowano w jednej z czterech symetrycznie rozmieszczonych płytkich apsyd, sklepionych konchami z lunetami. Ponad apsydami znajduje się arkadowa galeria, obiegająca wnętrze kaplicy poza odcinkiem w prezbiterium, sklepiona analogicznie jak wnęki dolne i zamknięta ozdobną balustradą tralkową. W zachodniej arkadzie galerii znajduje się chór muzyczny, skomunikowany z wnętrzem kaplicy przez dwie eliptyczne klatki schodowe rozlokowane po bokach apsydy zachodniej. Analogiczne, rozmieszczone przy apsydzie prezbiterialnej aneksy mieszczą zakrystię. Spośród zachowanego wyposażenia kaplicy na uwagę zasługują elementy barokowe, w tym trzy przyścienne ołtarze z 1. połowy XVIII w., wiązane przypuszczalnie z osobą bytomskiego rzeźbiarza Jana Solskiego: główny pw. św. Ducha z portatylem na relikwie św. Januarego i Seweryna, boczne pw. św. Józefa (w apsydzie północnej) i pw. Marii Panny z Dzieciątkiem Jezus (w apsydzie południowej). Z pozostałych elementów wyposażenia warto wymienić oryginalną barokową ambonę, wieczną lampkę z 1721 r., prospekt organowy z 1875 r. czy pozostałości posadzki z końca XIX w. (w prezbiterium). 

Kościół otwarty jest w czasie mszy św. i nabożeństw (czwartki o godzinie 19.00, piątki o godzinie 19.00 i 20.00, sobota o godzinie 19.00, niedziele o godzinie 9.00).

Oprac. Agnieszka Olczyk, OT NID w Katowicach, 21.07.2014 r.

Bibliografia

  • Wojtyła A., „Odgłos tryumfalny Grobu Chrystusowego” w sztuce zakonu bożogrobców w Małopolsce, na Rusi Koronnej i Śląsku w czasach nowożytnych, (w:) Między Wrocławiem a Lwowem. Sztuka na Śląsku, Małopolsce i na Rusi Koronnej w czasach nowożytnych, A. Betlej, K. Brzezina (red.), Wrocław 2011, s. 215-228.
  • Paczyna A., Extra muros … kilka słów o katolickiej kaplicy Św. Ducha w Bytomiu, Bytom 2009.
  • Zabytki Sztuki w Polsce. Śląsk, S. Brzezicki, C. Nielsen (red.), Warszawa 2006.

Rodzaj: kościół

Styl architektoniczny: barokowy

Materiał budowy:  ceglane

Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_24_BK.96913, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_24_BK.268577