Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

grodzisko, st. 1 - Zabytek.pl

grodzisko, st. 1


grodzisko XI w. - pocz. XIV w. Bytom

Adres
Bytom, Małgorzatki

Lokalizacja
woj. śląskie, pow. Bytom, gm. Bytom

Wczesnośredniowieczne grodzisko w Bytomiu (stanowisko 1, AZP 96-46/11), datowane na XI - początek XIV w., jest bardzo cennym zabytkiem archeologicznym.

Należy do grupy kilkudziesięciu grodów tworzących zrąb organizacji państwa pierwszych Piastów z XI - XIII w. Obiekt częściowo zachował czytelną formę terenową świadczącą o dawnym znaczeniu i świetności. Zalegające na majdanie zabytkowe nawarstwienia kulturowe mają przeciętnie 1,5 metra miąższości (niestety w znacznym stopniu są zniszczone przez późniejsze liczne pochówki). W grodzie znajdowała się siedziba kasztelana oraz najstarszy bytomski kościół - kamienna świątynia romańska pw. św. Małgorzaty z początku 2. połowy XII w. Jednak jak dotąd nie odnaleziono reliktów tych budowli.

Usytuowanie i opis

Grodzisko położone jest nad rzeką Bytomką, na niedużym naturalnym wzniesieniu - wzgórzu św. Małgorzaty, tzw. wzgórzu „Małgorzatki” (o powierzchni ok. 1,4 ha). Gród powstał na szlaku z Wrocławia do Krakowa, a celem jego założenia było ugruntowanie panowania pierwszych Piastów na Górnym Śląsku.

Historia

Według ustaleń J. Szydłowskiego wczesnośredniowieczny gród w Bytomiu powstał w XI w., a funkcjonował do końca XIII lub nawet do początków XIV w. Założono go na ważnym szlaku z Wrocławia do Krakowa, a celem było wzmocnienie panowania Piastów w regionie. W źródłach pisanych pierwsza wzmianka o bytomskim grodzie pojawia się w roku 1177, kiedy to Kazimierz II Sprawiedliwy (ur. 1138 - zm. 1194), na mocy układu pokojowego, przekazał go (wraz z całą kasztelanią bytomską i oświęcimską) Mieszkowi Plątonogiemu (ur. 1131-1146 r. - zm. 1211 r.) księciu raciborskiemu (od 1172 r.), a w późniejszym okresie również opolskiemu (od 1201 r.) i krakowskiemu (od 1210 r.). Prawdopodobnie z inicjatywy Mieszka Plątonogiego, ok. roku 1200, doszło do przebudowy i rozbudowy bytomskiego grodu. Warto dodać, że około połowy XII w. (w latach 50., początek 60. XII w.?) Bolesław Kędzierzawy (1146-1173) ufundował w obrębie grodu kamienną świątynię romańską pw. św. Małgorzaty. Informację tą zawdzięczamy tzw. tympanonowi Jaksy datowanemu na lata 1160-1163. Pierwotnie zdobił on kościół św. Michała na wrocławskim Ołbinie, a obecnie znajduje się w Muzeum Architektury we Wrocławiu. Na tympanonie przedstawiono m.in. Bolesława Kędzierzawego, który ofiarowuje Chrystusowi świątynię w miejscowości „in Bitom”, czyli w Bytomiu. Trzeba podkreślić, że tympanon Jaksy jest najstarszym tego typu zabytkiem zachowanym w Polsce. Odnośnie samej ufundowanej przez Bolesława Kędzierzawego świątyni romańskiej, to jak wynika z wizerunku, który jest przedstawiony na tympanonie, była to prosta budowla o prostokątnym kształcie i prostokątnym prezbiterium, z wieżą od frontu. Nie była to więc rotunda, a raczej prosta świątynia podobna do niedużego kościoła pw. Jana Chrzciciela (datowanego na 2. ćwierć XII w.), który obecnie można zobaczyć na cmentarzu w Siewierzu, gmina loco, powiat będziński, województwo śląskie. W 1254 roku Władysław Opolczyk (ur. ok. 1225, zm. 1281 lub 1282 r. - książę opolsko-raciborski 1246-1280-81) zakłada miasto Bytom, co przyczynia się do stopniowego ograniczenia roli posadowionego na wzgórzu św. Małgorzaty grodu. W 1430 roku Bytom został zdobyty przez husytów, a sam gród prawdopodobnie zniszczono i nie był już zamieszkiwany. Na marginesie można nadmienić, że na stanowisku znaleziono również ślady osadnictwa z epoki kamienia. Obecnie na terenie grodziska znajduje się neogotycki kościół rzymsko-katolicki pod wezwaniem św. Małgorzaty (czwarta z kolei świątynia, wybudowana w 1881 r.) oraz użytkowany cmentarz przykościelny. Poza kościołem i cmentarzem od 1940 r. na wzgórzu „Małgorzatki” znajduje się również dom zakonny Werbistów.

Stan i wyniki badań

Według J. Szydłowskiego badania wykopaliskowe (w tym ratownicze i nadzory) przeprowadzono w 1929, 1934 i 1957, 1961 roku. Pomimo w sumie niewielkiego zakresu prace archeologiczne dostarczyły wielu zabytków. Znaleziono liczne fragmenty ceramiki, oraz metalowe ozdoby, noże żelazne, monetę (prawdopodobnie denarek krzyżowy z XI w.) i kłódkę z XII w (jedną z najstarszych w Polsce). Wyniki badań archeologicznych pozwalają wnioskować, że zabudowa grodu była drewniana i dosyć luźna. Gród posiadał drewniano-ziemne wały, a dzięki badaniom wykopaliskowym uchwycono dwie fazy ich istnienia. Według ustaleń J. Szydłowskiego starszy wał został usypany z ziemi i od zewnątrz i u góry wzmocniony był luźną konstrukcją drewnianą. Zarejestrowane ślady spalonej konstrukcji sugerują, że pierwsze umocnienia obronne najprawdopodobniej spłonęły. Po wykonaniu prac niwelacyjnych zbudowano drugi drewniano-ziemny wał i jego relikty widoczne są w południowej i zachodniej części obiektu. Budowa młodszego wału najprawdopodobniej związana jest z działalnością Mieszka Plątonogiego, który ok. 1200 roku „zbudował Bytom”. Reasumując osadnictwo w obrębie grodu nie było raczej intensywne niemniej relatywnie nieduży gród, będąc siedzibą kasztelana, pełnił ważną rolę administracyjną i polityczną.

Obiekt dostępny przez cały rok. Zabytki z badań archeologicznych znajdują się w Muzeum Górnośląskim w Bytomiu.

Oprac. Michał Bugaj, OT NID w Katowicach, 23.06.2014 r.

Rodzaj: grodzisko

Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_A_24_AR.33649, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_24_AR.567552