Historia

Wieś lokowana w 1389 roku w XVI wieku należała do rodziny Żalińskich. Pod koniec tego stulecia jej właścicielem był Adam Żaliński, sędzia tucholski, który posiadał tu murowany dwór. W 1602 roku jego córka, Zofia wstąpiła do konwentu ss. Benedyktynek w Chełmnie. W wianie wniosła Bysławek. W tym samym roku spokrewniona z Żalińskimi, ksieni Magdalena Mortęska założyła w Bysławku filię zgromadzenia, a jego przełożoną uczyniła Zofię Żalińską. Dwór stał się siedzibą klasztoru, dla potrzeb którego zapewne go zaadaptowano. W 1607 roku M. Mortęska ufundowała kościół dobudowany do dworu (XVI wiek). Zespół został przebudowany w 1821 roku, z tego czasu pochodzi układ przestrzenny klasztoru, dolne kondygnacje wież oraz barokowo-klasycystyczne wnętrze kościoła. W 1836 roku klasztor uległ kasacji. W 1851 roku rząd przekazał zespół pobenedyktyński ss. Miłosierdzia św. Wincentego à Paulo. W latach 1857-1875 przebywali tu Reformanci. 31 maja 1875 roku klasztor i kościół przejęła parafia pw. Przemienienia Pańskiego w Bysławiu, która ustanowiła w Bysławku kościół filialny. W 1881 roku klasztor ponownie oddany został SS. Miłosierdzia. Po 1881 roku zmieniono bryłę kościoła nadbudowując górne kondygnacje wież oraz półszczyty bocznych aneksów o formach neogotyckich. Na przełomie XIX i XX wieku w sąsiedztwie klasztoru wybudowano dom kapelana oraz zabudowania gospodarcze. W latach 1920-1939 w klasztorze przebywały siostry chore i zasłużone oraz prowadzona była szkoła gospodarcza dla dziewcząt. W czasie II wojny światowej siostry opuściły dom zakonny przekształcony na niemiecki dom starców. W 1945 roku zakonnice powróciły do klasztoru.

Opis

Zespół zajmuje dużą, prostokątną parcelę położoną po północnej stronie drogi Bysław-Tuchola, wydzieloną ceglanym murem na kamiennym podmurowaniu (połowa XIX wieku z współczesnymi uzupełnieniami). W południowo-zachodniej części działki znajduje się kościół i klasztor tworzące jeden budynek ustawiony szczytowo do drogi. Naprzeciw fasady położona jest brama flankowana furtami, po stronie zachodniej. przykościelny cmentarz, a dalej w linii zabudowy drogi dom kapelana (XIX/XX wiek). Przy wschodniej granicy posesji wznosi się dawna zabudowa gospodarcza (koniec XIX wieku). Kościół i klasztor są wzniesione na planie prostokąta wydłużonego w osi północ-południe. W części południowej mieści się kościół w typie halowo-emporowym, z jednoprzęsłowym prezbiterium z zakrystią od zachodu i kaplicą Matki Boskiej od wschodu. Korpus jest krótki, trójnawowy o trzech przęsłach, z nawą główną szerszą od prezbiterium, od południa w przyziemiu wieży kruchta. Od północy kościół graniczy z klasztorem o dwutraktowym, nieregularnym układzie wnętrza z wejściem głównym od zachodu. Bryła kompleksu jest jednorodna, dwukondygnacyjna, kryta dwuspadowym dachem, nad partią południową dominuje czworoboczna wieża zwieńczona dwuspadowym dachem, ujęta aneksami wysokością równymi korpusowi. Obiekt jest murowany obustronnie tynkowany, z cegły pełnej, częściowo z użyciem kamienia w partii przyziemia. Elewacja frontowa południowa jest symetryczna, dwuosiowa, na osi zaakcentowana czterokondygnacyjną wieżą o zaokrąglonych narożach, zwieńczona belkowaniem, nad nim ceglany, schodkowy szczyt o wertykalnej artykulacji, powtórzony od północy. W przyziemiu wieży mieści się portal zamknięty łukiem pełnym flankowany pilastrami dźwigającymi uproszczone belkowanie. Elewacja zachodnia (boczna kościoła, frontowa klasztoru) jest gładka, asymetryczna o zróżnicowanym podziale kondygnacyjnym, dziesięcioosiowa (partia północna sześcioosiowa odpowiada klasztorowi), przepruta oknami różnej wielkości (większe w części kościoła). Skrajne partie elewacji są wzmocnione przyporami (północna ujmuje naroże). We wnętrzu jest wyodrębniony podział na kościół i klasztor połączone z sobą przejściami. Wnętrze nakrywa strop, w nawach bocznych sufit z fasetą i stiukową dekoracją. Między nawą główną a bocznymi usytuowane są filary wspierające odcinkowe arkady w dolnej kondygnacji i koszowe w strefie empor. Wystrój kościoła tworzy rokokowo-klasycystyczna polichromia (zapewne około 1821 roku, przemalowana na początku XX wieku) oraz zróżnicowane stylistycznie wyposażenie z neoromańskim ołtarzem głównym (3. ćwierć XIX wieku?) i bocznymi, z których jeden jest wczesnobarokowo-manierystyczny a dwa rokokowe. Dom kapelana reprezentuje nurt ceglanej, wiejskiej zabudowy końca XIX wieku. Jest on wystawiony na planie zbliżonym do kwadratu, parterowy, częściowo podpiwniczony, kryty dachem dwuspadowym (dachówka) z mieszkalno-użytkowym poddaszem. Murowany z cegły na kamiennym podmurowaniu, wewnątrz tynkowany. Elewacje są proste z wydatnymi ławami podokiennymi. We wnętrzu o dwutraktowej kompozycji zachowały się kaflowe piece.

Dostęp do zabytku ograniczony. Klasztor i dom kapelana dostępne z zewnątrz, kościół otwarty w czasie nabożeństw.

Oprac. Bogna Derkowska-Kostkowska, Pracownia Dokumentacji, Popularyzacji Zabytków i Dziedzictwa Narodowego, Kujawsko-Pomorskiego Centrum Kultury w Bydgoszczy, 8.11.2014 r.

Bibliografia

• Karta ewidencyjna, Zespół kościół filialny pw. św. Wawrzyńca i klasztor d. ss. Benedyktynek ob. ss. Miłosierdzia, oprac. Derkowska-Kostkowska Bogna, Bysławek 1996, Archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Toruniu, Delegatura w Bydgoszczy, ul. Jezuicka 2.
• Karta ewidencyjna, Dom kapelana przy kościele filialnym pw. św. Wawrzyńca i klasztorze d. ss. Benedyktynek ob. ss. Miłosierdzia, oprac. Michalak Ilona, Bysławek 2009, Archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Toruniu, Delegatura w Bydgoszczy, ul. Jezuicka 2.
• Karta ewidencyjna, Mury ogrodzeniowe klasztorne przy kościele filialnym pw. św. Wawrzyńca i klasztorze d. ss. Benedyktynek ob. ss. Miłosierdzia, oprac. Michalak Ilona, Bysławek 2009, Archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Toruniu, Delegatura w Bydgoszczy, ul. Jezuicka 2.
• Karta ewidencyjna, Budynek gospodarczy i mieszkalny przy kościele filialnym pw. św. Wawrzyńca i klasztorze d. ss. Benedyktynek ob. ss. Miłosierdzia, oprac. Michalak Ilona, Bysławek 2009, Archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Toruniu, Delegatura w Bydgoszczy, ul. Jezuicka 2.
• Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. XI: Dawne województwo bydgoskie, z. 17: Tuchola i okolice, oprac. Biedrońska-Słota Beata, Konopka Irena, Warszawa 1979, s. 2-5.