Historia

Na terenie dawnego Przedmieścia Gdańskiego, w miejscu obecnego kościoła, w 1448 roku bydgoscy mieszczanie wybudowali szpitalną kaplicę pw. Św. Ducha erygowaną w 1449 roku. W 1552 roku jej stan techniczny był tak zły, że podjęto starania o budowę nowej murowanej. Jednak rozpoczęto je dopiero w 1582 roku, a ukończono w 1590 roku. Wyposażanie kościoła pw. Św. Ducha trwało do 1602 roku kiedy do północny świątyni dobudowano parterową, murowaną zakrystię. W 1614 roku przybyła do Bydgoszczy przełożona ss. Klarysek, aby założyć w mieście żeńskie zgromadzenie zakonne. W 1615 roku fundację klasztoru potwierdził papież Paweł V. Tego samego roku rozpoczęto budowę klasztoru, a ukończono w 1618 roku. Po ustanowieniu darowizny przez radę miejską nieruchomości na Przedmieściu Gdańskim, w 1616 roku zostały rozpoczęte prace przy budowie nawy dobudowując ją do zachodniej ściany wspomnianego kościoła. Wyburzono wówczas główne wejście, powiększając w ostrołukową tęczę łącząc nawę ze starszą częścią tj. z prezbiterium. W dniu 21 września 1645 roku odbyła się uroczystość konsekracji rozbudowanego kościoła św. Ducha. W 1646 roku bryłę kościoła wzbogaciła kaplica kapłańska, ufundowana przez burmistrza Bydgoszczy Wojciecha Łochowskiego z bogatą, renesansową attyką oraz kryptą dla zakonnic. Strategiczne położenie klasztoru i kościoła przed Bramą Gdańską spowodowało, że w latach 40. XVII w. w południowo-zachodnim narożu nawy wybudowano kilkukondygnacyjną wieżę, zwieńczoną barokowym hełmem. W 1835 roku nastąpiła kasata klasztoru oraz przesiedlenie sióstr klarysek do Gniezna. W czerwcu 1848 roku silna wichura strąciła hełm wieży, a rok później zastąpiono ją niskim, ośmiopołaciowym daszkiem namiotowym. Kościół po sekularyzacji przeznaczano na różne cele. Początkowo znajdował się w nim m.in.: magazyn, waga miejską, czerwcu 1863 roku. Zakład Oczyszczania Ulic i Latryn. Następnie, a w 1875 roku remizę strażacką. W 1888 roku bydgoskie Towarzystwo Historyczne Obwodu Nadnoteckiego udostępniło dla celów wystawienniczych emporę chóru panieńskiego. Ekspozycję zbiorów historycznych na chórze udostępniono w 1890 roku. Około 1900 roku założono w nawie podciągi stropu, a w 1901 roku zamontowano na wieży zegar z dwiema tarczami oraz zrekonstruowano barokowy hełm wieży. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę w 1920 roku, kościół przeznaczono z powrotem na cele sakralne. W latach 1920-1922 przeprowadzono kompleksowe prace, pod kierunkiem inżyniera architekta Stefana Cybichowskiego z Poznania. Usunięto naleciałości pruskie, wyburzono przybudówki, zrekonstruowano szkarpę w północno-zachodnim narożniku korpusu nawowego oraz przekształcono pochodzącą z końca XIX wieku klatkę schodową, w niewielką kruchtę. Przeprowadzono także restaurację renesansowej attyki zakrystii kapłańskiej. W 1922 roku zamontowano w fasadzie nowy portal, według projektu Stefana Cybichowskiego, dzieło kamieniarza Jakuba Joba.  Dnia 3 grudnia 1922 roku kościół ponownie został konsekrowany, a kolejna związana z nadaniem kościołowi wezwania Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny odbyła się w dniu 16 listopada 1925 roku. Kompleksowe prace konserwatorskie podjęto w 1950 roku i obejmowały m.in. przełożenie pokrycia dachu oraz remont szczytu fasady. Dokonano zmian stylizacji otworów okiennych, oczyszczono i wylicowano elewację. W 1954 roku zastąpiono pochodzące z lat 20. XX w. organy, nowymi 12. regestrowymi. W latach 1953-1954 zakonserwowano polichromowany strop nawy, a następnie wykonano schody w wieży prowadzące na emporę chóru. W 1955 roku na ścianie tęczowej odsłonięto freski z XVII wieku, które zakonserwowano. Odkryto też zamurowane oculusy w ścianie północnej i południowej nawy odtwarzając je dwa lata później. Tego samego roku do kościoła powrócił z Sypniewa XVII-wieczny ołtarz główny. Do kościoła wróciła również XVII-wieczna kuta krata żelazna oddzielająca prezbiterium od nawy, z  bramy cmentarza Starofarnego oraz krata z zakrystii kapłańskiej. W 1957 roku wykonano witraże w prezbiterium, według projektu Zdzisława Kuligowskiego. Remonty i zabiegi restauratorskie w 1958 roku zakończyły powojenny proces kompleksowej renowacji kościoła klarysek. Do kolejnych przystąpiono w połowie lat 60. XX w. wymieniając stare pokrycie hełmu wieży na blachę ocynkowaną, a w nawie zawieszono majolikową Drogę Krzyżową. W latach 1987-1989 prowadzono prace konserwatorskie polichromii stropu i malowideł ściennych, a na początku lat 90. XX wieku oczyszczono i wylicowano elewacje. W 1991 roku rozpoczęto prace konserwatorskie przy ołtarzu głównym oraz pokryto nowymi tynkami ściany prezbiterium i sklepienie wprowadzając pierwotną kolorystykę. W 1951 roku świątynia otrzymała tytuł kościoła rektorskiego, a w 1972 roku dekretem prymasa Polski Stefana Wyszyńskiego została kościołem akademickim, w 1983 przestała być filią bydgoskiej fary. Od 13 listopada 1993 roku pracę duszpasterską w kościele podjęli Bracia Mniejsi Kapucyni z prowincji warszawskiej.

Opis

Kościół jest orientowany, jednonawowy, z trójbocznie zamkniętym prezbiterium, do którego przylegają: zakrystia kaplica i wieża. Kościół łączy elementy dwóch stylów: gotyku, renesansu i zawiera domieszkę baroku. Do prezbiterium od północy przylega zakrystia (dawna zakrystia panieńska), nad którą chór mniejszy, a od południa kaplica Wojciecha Łochowskiego (dawna zakrystia kapłańska), z renesansową attyką. Najstarsze mury występują w północnej części prezbiterium i pochodzą z 1582 roku. Szczyt zachodni jest dwustrefowy, typu wnękowego, z tynkowanymi blendami i podzielony gzymsami i arkadami oraz ozdobiony wolutami, obeliskami i kulami. Wieża w północno-zachodnim narożu korpusu nawy nadaje całej budowli zdecydowany akcent całej budowli. W górnej części jest ośmioboczna, nakryta hełmem z latarnią. Kościół nakryty jest dachami dwuspadowymi za wyjątkiem kaplicy Wojciecha Łochowskiego. Prezbiterium kościoła posiada sklepienie kolebkowe z lunetami, pokryte siatką żeber nawiązującego do sklepienia krzyżowo-żebrowego, gdzie żebra nie pełnią roli konstrukcyjnej, a są tylko elementem dekoracyjnym. W prezbiterium oprócz okien zakończonych półkoliście (na wszystkich elewacjach), występują oculusu jako renesansowy element architektoniczny kościołów, z początku XVII wieku. Wnętrze nawy przekrywa drewnianym, polichromowanym stropem płaskim z 1. połowy XVII wieku złożonym ze 112 kasetonów, w których namalowane są rozety i znaki symboliczne. Rozety wypełniające 103 kasetony. Chór muzyczny (dawniej zakonny) murowany jest dwuprzęsłowy i wsparty na czterech masywnych kolumnach. Podchórze otwarte do nawy trzema półkoliście zamkniętymi arkadami. Na zewnątrz kościół opięty szkarpami jednouskokowymi oraz od pn. przy nawie dwuskokowym. Cokół w bocznych ścianach wydzielony uskokiem. Okna i okulusy w tynkowanych opaskach. Szczyt pomiędzy prezbiterium, a nawą o urozmaiconym obrysie, dzielony gzymsami na trzy nierównej wysokości streczynami z pilasterkami. We wnętrzu świątyni znajdują się liczne zabytki, np. ołtarz Główny z 1636 roku, manierystyczny, o bogatej dekoracji okuciowo-chrząstkowej z obrazem "Wniebowzięcie Najświętszej Marii Panny" autorstwa Jerzego Hoppena z Torunia z około 1955 roku obraz św. Stanisława Kostki pędzla Leona Wyczółkowskiego, polichromia z połowy XVII-XVIII wieku, ambona rokokowa z 2. połowy XVIII wieku, płaskorzeźba alabastrowa manierystyczna (1595 rok), kraty barokowe (XVII-XVIII wiek), umieszczona w łuku tęczowym miedzy nawą, a prezbiterium, pająki mosiężne gotyckie i barokowe.

Zabytek dostępny dla zwiedzających.

Oprac. Krzysztof Bartowski, Pracownia Dokumentacji, Popularyzacji Zabytków i Dziedzictwa Narodowego, Kujawsko-Pomorskiego Centrum Kultury w Bydgoszczy, 18.12.2014 r.

Bibliografia

• Arszyński M., Rejmanowski M., Zabytki architektury i budownictwa w Polsce. z. 2: Województwo bydgoskie, Warszawa 1972.
• Chrzanowski T., Kornecki M., Katalog sztuki w Polsce. t.11, Województwo bydgoskie. Warszawa 1977.
• Łoziński J.Z,  Miłobędzki A., Atlas zabytków architektury w Polsce. Warszawa 1967.
• Zabytki architektury województwa bydgoskiego. Praca zbiorowa, Bydgoszcz 1974.
• Parucka K., Raczyńska-Mąkowska, Katalog zabytków województwa Bydgoskiego. Bydgoszcz 1997, s. 8-9.
• Praca zbiorowa, Ulica Gdańska w Bydgoszczy. Przewodnik historyczny, Bydgoszcz 2003, s. 65-66.
• Katalog zabytków sztuki w Polsce. t. 11: Dawne województwo bydgoskie, Warszawa 1977.