Historia

Stary Rynek 24 - w latach 1775-1778 u zbiegu dzisiejszego Starego Rynku i ulicy Jana Kazimierza zbudowano siedzibę Królewskiej Zachodniopruskiej Deputacji Kamery Wojenno-Domenalnej na Obwód Nadnotecki. Klasycystyczną, piętrową budowlę z trójspadowym dachem zajmował od 1781 roku. Sąd Nadworny (Apelacyjny), przeniesiony przed 1800 roku do sąsiedniej, nowowzniesionej kamienicy przy ulicy Długiej 41. W latach 1806-1815 w obiekcie mieściła się administracja departamentu Księstwa Warszawskiego. Następnie był siedzibą władz pruskiej regencji (1815-1863) i Sądu Apelacyjnego (do 1906 roku). Od 1816 do 1834 wzniesiono dwa budynki od strony ul. Zaułek i u zbiegu ulic Zaułek i Jana Kazimierza. W 1908 roku podjęto decyzję o przebudowie zabudowań sądowych na potrzeby Biblioteki Miejskiej, wg planów architektów K. Gebauera i C. Meyera. Bibliotekę Miejską założono w Bydgoszczy w 1903 roku mieściła się pierwotnie przy ul. Bernardyńskiej (do 1904 roku) i przy obecnej ulicy Gdańskiej 27 (obiekt nieistniejący) (do 1908 roku). Budynek przy Długiej 41 został wzniesiony w 1798 roku na potrzeby Sądu Nadwornego. Do 1903 roku stanowił własność państwa pruskiego i tu do czasu wybudowania gmachu przy Wałach Jagiellońskich odbywały się rozprawy sądowe, a później mieściła Komenda Policji Miejskiej. W 1927 roku główny budynek biblioteki przy Starym Rynku połączono piętrowym aneksem z budynkiem u zbiegu ulic Zaułek i Jana Kazimierza. W 1935 roku na potrzeby książnicy zaadaptowano kamienicę przy ulicy Długiej 41, łącząc ją z głównym gmachem łącznikiem w formie arkadowej przewieszki nad ulicą Zaułek. W kwietniu 1920 roku biblioteka, przekazana Polakom liczyła 75 tysięcy woluminów. Po objęciu stanowiska dyrektora przez Witolda Bełzę, rozpoczęła się polonizacja zbiorów i przekształcenie w placówkę naukową. Do 1939 roku zasób biblioteki wzrósł do 150 tysięcy woluminów. Na własność biblioteki przeszły m.in. książki i rękopisy dawnej biblioteki bernardynów bydgoskich z XV-XVIII wieku oraz zbiór blisko 2,7 tys. dokumentów królewskich, przywilejów, dekretów, rękopisów i autografów. Feliks Nowowiejski ofiarował jedyny zachowany rękopis „Roty”, a Adam Grzymała-Siedlecki przekazał kilkanaście książek z poronińskiego księgozbioru Włodzimierza Lenina. Duże straty poniosła biblioteka w czasie II wojny światowej - zniszczono ok. 20% zbiorów, w tym 326 starodruków, 99 inkunabułów. W 1968 roku placówka uzyskała prawa biblioteki naukowej, a w 1975 roku przekształcono ją w bibliotekę wojewódzką.

Opis

Teren, który obecnie zajmuje biblioteka, pierwotnie rozdzielony był między cztery parcele. Zostały połączone w całość w 1774 roku. Gmach składa się z dwóch głównych połączonych ze sobą zespołów zabudowań: przy Starym Rynku 24 i ulicy Długiej 41. Przy Starym Rynku 24 znajduje się piętrowy budynek na wysokich suterenach o dekoracji późnobarokowej i klasycystycznej, wzniesiony na planie prostokąta. Frontową, północną elewację, posadowioną na wysokim, boniowanym cokole, od strony rynku poprzedzają dwubiegowe schody ograniczone tralkową balustradą. Wejście główne na osi środkowej ujęte zostało w szeroką opaskę. Nad nim widnieje napis: BIBLIOTEKA IM. DR. WITOLDA BEŁZY. Dziewięcioosiową, symetryczną fasadę dzielą pilastry jońskie w tak zwanym wielkim porządku. Między nimi, na wysokości parteru i piętra duże, prostokątne okna doświetlają wnętrza. Nad pozornym, środkowym ryzalitem góruje zrekonstruowana (po 1990 roku) attyka ozdobiona wazonami. Wysoki, trójspadowy dach przekryto dachówką. Elewacja wschodnia (od strony ulicy Jana Kazimierza) powtarza układ i podziały jońskimi pilastrami jak w elewacji frontowej. W sieni znajduje się reprezentacyjna drewniana klatka schodowa oraz wyjście na wewnętrzny dziedziniec. Na elewacji frontowej umieszczono tablicę upamiętniającą Józefa Wybickiego, twórcę polskiego hymnu. Przy ulicy Długiej 41 znajduje się piętrowy  budynek o dekoracji klasycystycznej, nawiązujący stylowo do form i podziałów głównego budynku biblioteki przy Starym Rynku 24. Zaprojektowany został na rzucie litery „L” i przekryty wysokim, mansardowym dachem z powiekami. Elewacja frontowa, południowa, jest siedmioosiowa i podzielona pilastrami w tak zwanym wielkim porządku. Oś środkową ujmują pilastry, między którymi mieści się wejście główne do budynku ujęte w profilowaną opaskę. Wnętrze doświetlone jest symetrycznie rozmieszczonymi oknami na parterze i na piętrze. Elewacja wschodnia (od strony ulicy Jana Kazimierza) powtarza artykulację z elewacji frontowej. We wnętrzach, w latach 30. XX wieku zaaranżowano tak zwaną „Bibliotekę Bernardynów” (Biblioteca Bernardina) na wzór średniowiecznego skryptorium, ozdobionego malowidłami Jerzego Rupniewskiego. W oknach zamontowano witraże projektu Edwarda Kwiatkowskiego.

Zabytek dostępny dla zwiedzających.

Oprac. Agnieszka Wysocka, Pracownia Dokumentacji, Popularyzacji Zabytków i Dziedzictwa Narodowego, Kujawsko-Pomorskiego Centrum Kultury w Bydgoszczy, 08.12.2014 r.

Bibliografia

• Szmańda E., Początki i rozwój działalności, [w:] Z życia i pracy bydgoskiej książnicy. Księga pamiątkowa Biblioteki Miejskiej w Bydgoszczy 1903-1963, Bydgoszcz 1965, s. 28-29.
• Węglerska A., Bydgoska książnica. Zarys dziejów, [w:] Od inkunabułów do e-booków. Bydgoska książnica 1903-2013, Bydgoszcz 2013, s. 5-31.