Stanowi świadectwo okresu świetności znanego pomorskiego rodu von Flemming.

Historia

Od lat 80. XIV w. Buk należał do rodu von Flemming, stanowiąc jedną z jego głównych siedzib. Zachowany do dziś dwór wzniesiono być może na fundamentach wcześniejszej, XV-wiecznej budowli wzmiankowanej w źródłach jako „Brandhaus”. Obiekt ten do celów mieszkalnych adaptował w pocz. XVI w. Heinrich von Flemming. Z ówczesnego dworu przetrwały kamienne ściany piwnic oraz prawdopodobnie mury parteru, którego poziom użytkowy położony był ok. 60 cm nad obecnym. Na tej właśnie wysokości widoczne były ślady brudu lub spalenizny odkryte podczas badań, a także próg zamurowanego przejścia z sieni do jednego z bocznych pomieszczeń. Także ślady zamurowanych okienek piwnicznych w parapetach okien na parterze zachodniej elewacji bocznej świadczą o większej pierwotnie wysokości piwnic - prawdopodobnie już wówczas sklepionych. W 1571 r. wnuk Heinricha, Richard zakupił u Edwarda Flemminga z Maciejewa 1000 cegieł na rozbudowę dworu, a Kasper, syn zmarłego w 1592 r. Richarda, nabył w 1611 r. 3000 dachówek. Ostatnia z wymienionych dat oznacza prowadzenie prac wykończeniowych przy dworze, który był już zapewne budowlą dwukondygnacyjną o wysokim dachu, jak wskazuje widok z XVIII w. - dwuspadowym z naczółkami. Renesansowa przebudowa wiązała się zarazem z obniżeniem sklepień piwnic oraz poziomu użytkowego parteru do obecnej wysokości. Do tylnej elewacji przylegał wydatny ryzalit mieszczący kuchnię. Siedziba szlachecka była otoczona fosą, w której obrębie urządzono ogród kwaterowy. Niedaleko dworu położony był kościół, pozostałości średniowiecznego zamku oraz ryglowy dom zarządcy z 1696 r. Po 1770 r., za czasów Juliusza Fryderyka Wilhelma z maciejewskiej linii rodu, przekształcono dach dworu na mansardowy. Elewacje ówczesnego dworu otynkowane były jasna zaprawą wapienną, z która kontrastował detal pomalowany ciemnoczerwoną farbą. Zapewne jeszcze w XVIII w. zlikwidowano fosę, na której miejscu, od strony północno-wschodniej wzniesiono budynek oficyny lub kuchni, skomunikowany z dworem ukośnie biegnącym łącznikiem. W XIX w. w północnej części założenia utworzono park krajobrazowy. W drugiej połowie tego stulecia zmieniono pokrycie dachu z dachówki na łupek. Do 1945 r. Buk pozostawał w rękach rodziny von Flemming. We wnętrzu dworu istniały elementy zabytkowego wyposażenia - jak kominek z 1633 r. oraz elementy wyposażenia miejscowego kościoła, przechowywane w jadalni. Po II wojnie światowej dwór użytkowany był przez miejscowy PGR. W 1979 r. przekazany został Wojewódzkiej i Miejskiej Bibliotece Publicznej w Szczecinie. W 1981 r. przystąpiono do odbudowy, której podjęły się Pracownie Konserwacji Zabytków Oddział Szczecin. Prace budowlane, trwające aż do 1991 r. prowadzone były według projektu arch. Alicji Tymczyszyn z Pracowni Projektowej PKZ Szczecin. W ich trakcie odnowiono elewacje i wnętrze budynku, wymieniono stropy nad 1. piętrem, wzmocniono i zabezpieczono więźbę dachową, wymieniono pokrycie dachu z łupku na blachę oraz zbudowano boczne skrzydło na miejscu dawnej oficyny. We wnętrzu dworu na parterze znalazły się sale reprezentacyjne, na piętrze - składnica książek, a w skrzydle bocznym - pokoje hotelowe. Po odbudowie dwór w Buku służy jako miejsce organizowania imprez kulturalnych (np. plenerów), a także - dzięki odpowiedniemu zapleczu hotelowemu - jako ośrodek wypoczynkowy i swego rodzaju dom pracy twórczej.

Opis

Buk jest obecnie małą, otoczoną lasami wioską, liczącą zaledwie kilka domów. Dwór położony po północnej stronie drogi wiejskiej, w miejscu, gdzie skręca ona w kierunku północnym, zwrócony jest fasadą w stronę południowo-wschodnią (w uproszczeniu - w południową). Budowlę, poprzedzoną podjazdem i rozległym trawnikiem otaczają kępy drzew, wśród których są stare dęby i kasztanowce oraz młode świerki. Zabytkowy park krajobrazowy rozciąga się na północ pod dworu, poza jego najbliższym otoczeniem, które wydzielone zostało metalowym parkanem. Na zachód od historycznej siedziby Flemingów położony jest dawny cmentarz przykościelny, pozostały po zniszczeniu świątyni w 1945 r.

Późnorenesansowy dwór założony na rzucie prostokąta, skomunikowany jest krótkim łącznikiem z nowym skrzydłem, usytuowanym od północnego wschodu prostopadle do elewacji tylnej. Jednopiętrowy, podpiwniczony, nakryty został naczółkowym dachem mansardowym. Murowany, otynkowany, jest budowlą o kamiennych fundamentach i ścianach piwnic oraz murowanych z cegły i kamienia ścianach wyższych kondygnacji. Wnętrza dwóch dolnych kondygnacji nakryte są sklepieniami - piwnice kolebkowymi, sień parteru - kolebkowymi z lunetami, pozostałe sale parteru - zwierciadlanymi z lunetami. Pomieszczenia I piętra nakrywają masywne stropy z czasów powojennej odbudowy. Dach pokryty został ciętą „w karo” blachą cynkową, imitującą łupek.

Elewacje frontowa i boczna zachowały dość plastyczne elementy artykulacji i detal, wyodrębniony dziś z jasnego tła ciemną, brązowo-czerwoną barwą. Na podziały poziome składają się: cokół, w elewacjach frontowej i bocznych płaski gzyms kordonowy oraz gzyms wieńczący - w dłuższych elewacjach profilowany, od frontu z kroksztynami, w elewacjach bocznych - płaski. Narożniki budynku zaakcentowano plastycznym boniowaniem. Okna fasady i elewacji bocznych, zamknięte łukami odcinkowymi, ujęte zostały profilowanymi opaskami i szerokimi, prostymi gzymsami parapetowymi. Środek siedmioosiowej, symetrycznej fasady akcentuje portal główny, lekko przesunięty z osi w kierunku wschodnim. Silnie rozglifiony, zamknięty łukiem pełnym otwór, obramiony został boniowaniem, a po bokach ujęty wąskimi oknami. Wnęka zamurowanego okna nad portalem mieści obecnie - pochodzącą z innej rezydencji - sześcioboczną kamienną tablicę fundacyjną z napisem i datą 1683 oraz herbami Ernsta Friedricha von Fleming i jego żony. Boczne elewacje zachowują kompozycję czteroosiową, mimo iż niektóre z otworów zamarkowane są wnękami, lub tylko gzymsami parapetów. W obu szczytach zachowały się po dwa niewielkie otwory, dwa inne, obecnie zamurowane widoczne są z każdej strony na strychu. Elewacja tylna pozbawiona jest elementów artykulacji z wyjątkiem tylnego wejścia, niewielkich okienek klatki schodowej i zamurowanych otworów łączących niegdyś na wysokości I piętra korpus główny z nie istniejącym dziś ryzalitem.

Trójdzielne wnętrze dworu, częściowo jednotraktowe z przelotową sienią pośrodku parteru i piętra, oraz z dużą salą zajmującą całą wschodnią część parteru, ma układ dwutraktowy w piwnicach, zachodniej części parteru i obu bocznych częściach piętra. W tylnej części sieni położona jest klatka schodowa o dwu prostopadłych do siebie biegach. Jej masywna, sklepiona konstrukcja otwiera się do wnętrza sieni półkoliście zamkniętymi otworami. W narożniku klatki usytuowane jest półkoliście zamknięte zejście do piwnicy. Na zachodniej ścianie sieni przetrwały pozostałości kominka. Obecnie, zgodnie z odkrytymi śladami ściany sieni pomalowane są w kolorze ciemnobrązowym, sklepienia oddzielone od ścian beżowym pasem - na biało. Po zachodniej stronie sieni położone są dwa kwadratowe pomieszczenia. Pierwsze z nich, we frontowym trakcie nakryte jest ozdobnym sklepieniem zwierciadlanym z kwadratowym polem pośrodku. Ściany i sklepienia pomalowano tu na jasnobrązowo, oddzielając obie strefy białym pasem. Sąsiednie wnętrze tylnego traktu nakrywa sklepienie analogiczne jak w poprzednim pomieszczeniu, pozbawione jednak środkowego pola. Na ścianie południowej zrekonstruowano tu na podstawie zachowanych śladów renesansowy kominek. Ściany tego wnętrza pomalowane zostały w kolorze szafirowym i oddzielone od kremowego sklepienia jasnoniebieskim pasem. Po wschodniej stronie sieni położona jest duża reprezentacyjna sala, zajmująca głębokość obu traktów. Powierzchnia zwierciadlanego sklepienia z lunetami podzielona tu została na dekoracyjne pola - okrągłe pośrodku i dwa kwadratowe po bokach. Ściany pomalowano na biało w odcieniu jasnokremowym. Przed 1945 r. przy wschodniej ścianie sali, w miejscu zamurowanego okna znajdował się kominek z 1633 r. Rozplanowanie piętra powtarza układ parteru. Wszystkie pomieszczenia nakryte są tu stropami.

Obiekt dostępny po uzgodnieniu z dyrekcją Książnicy, lub zarządcą budynku.

Oprac. Maciej Słomiński OT NID Szczecin, 20.01.2015 r.

 Bibliografia

• Balcerzak T., Buk - dwór. Badania architektoniczne, Szczecin 1985, mps w WUOZ Szczecin i NID OT Szczecin
• Bronisch W., Ohle W., Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Pommern, Kreis Kammin-Land, Stettin 1939, s. 80-85, 125, 126
• Lemcke H., Die Bau- und Kunstdenkmäler des Regierungsbezirks Stettin, H. XII, Der Kreis Kammin, Stettin 1919, s. 294-299
• Loose H., Dwór w Buku. Dokumentacja historyczno-architektoniczna, Szczecin 1965, mpis. w WUOZ Szczecin
• Neuschäffer H., Schlösser und Herrenhäuser in Hinterpommern, Leer 1994, s. 59-61
• Zamki i rezydencje na Pomorzu - Schlösser und Herrenhäuser in Pommern, Szczecin 2006, s. 46-50
• Karta ewidencyjna zabytku architektury i budownictwa, opr. M. Słomiński, Szczecin 1998