Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

kościół parafialny pw. św. Jana Chrzciciela - Zabytek.pl

kościół parafialny pw. św. Jana Chrzciciela


kościół XVII w. Budzynek

Adres
Budzynek, 21

Lokalizacja
woj. łódzkie, pow. poddębicki, gm. Dalików

Kościół ma nietypowe dla regionu rozwiązania przestrzenne - jest szczególnym przypadkiem drewnianej budowli sakralnej składającej się z ośmiobocznego, regularnego prezbiterium i późniejszej od niego, kwadratowej nawy, nakrytych wspólnym, wielopołaciowym dachem.

Od frontu chór został nadwieszony tworząc poniżej w miejsce kruchty głęboki podcień na słupach. Rozwiązanie to ma charakter unikatowy. Ośmioboczne prezbiterium natomiast może być pozostałością kaplicy eremickiej z XVI w., nawa zaś jest XVIII-wieczna. Unikalne są również pozostawione bez obcięcia ostatki zrębu w części prezbiterialnej i na styku nawy i prezbiterium, co zostało zauważone już przez Zygmunta Glogera.

Historia

Kościół w Budzynku powstał prawdopodobnie w okresie między 1520 a 1595 r., początkowo zapewne jako drewniane, ośmioboczne oratorium eremickie o konstrukcji wieńcowej. Oratorium to było odnotowane w trakcie wizytacji kanonicznej w 1759 r. pod wezwaniem św. Floriana (wezwanie to + odwołanie do św. Rocha widnieje jeszcze w treści pierwszego wpisu do rejestru zabytków w 1949 r.). Dopiero ok. 1780 r. odnotowano istnienie świątyni z dobudowaną do ortogonalnego prezbiterium prostokątną nawą z nietypowym, nadwieszonym od strony zewnętrznej chórem muzycznym i zakrystią przy prezbiterium od strony północnej. Kryty gontem, zwieńczony był sygnaturką. Forma budowli nie zmieniła się prawdopodobnie do 1924 r., gdy przeprowadzono remont. Usunięto wówczas dwa środkowe słupy wspierające chór, dodano dodatkowe lisice dla wzmocnienia ścian, wymieniono oszalowanie szczytu, pokryto blachą sygnaturkę, wykonano podmurówkę z cegły, położono cementową podłogę, zapewne wymieniono również podwaliny. W 1926 r. w Budzynku erygowano parafię (do tej pory kościół miał rangę filialnego). W 1927 r., od strony południowej do nawy dobudowano „kaplicę” a w rzeczywistości pomieszczenie gospodarcze, nakryte dwuspadowym dachem o kalenicy prostopadłej do ściany nawy. Okno w nawie przeniesiono wyżej i „położono” z ustawienia pionowego do poziomego. Przyjęty kształt dachu przybudówki spowodował stałe zaciekanie wody deszczowej na południową ścianę nawy. Kolejny remont w 1935 r. skutkował wymianą więźby dachowej i gontowego pokrycia oraz zmianą kształtu dachu: wprowadzono szczyt od strony frontowej a na nim masywną sygnaturkę. Obcięto też końcówki ostatków zrębu w południowo-zachodnim narożniku chóru. Przy tej okazji wymieniono okno w szczycie z prostokątnego leżącego do kwadratowego oraz ponownie „postawiono” do pionu okno w ścianie południowej. W 1952 r. ponownie wymieniono konstrukcję dachu na szczęście rozbierając większą sygnaturkę nad chórem, która powodowała jego nadmierne obciążenie. Szczyt od strony zachodniej pozostawiono bez zmian. W trakcie remontu w okresie 1995-1997 r. przywrócono trójkątną połać dachu nad chórem, wymieniono słupy wspierające chór przywracając równocześnie dwa brakujące, przywrócono gontowe pokrycie sygnaturki oraz wymieniono gontowe pokrycie połaci, rozebrano przybudówkę południową, w jej miejscu dostawiono nową przybudówkę mniejszą od poprzedniej, nakrytą pulpitowym dachem, stanowiącym przedłużenie połaci południowej dachu głównego, dostępną drzwiami zewnętrznymi od strony zachodniej. Wymieniono dolną partię zrębu ściany południowej, zniszczoną z powodu jej zalewania przez wody opadowe. W celu wzmocnienia ściany południowej zdecydowano się nie odtwarzać śladu pierwotnych drzwi - węgarów i nadproża, które także z ww. powodu uległy zniszczeniu. Wykonano opaski żwirowe z drenażem wokół całej świątyni w miejsce opaski betonowej.

Opis

Założenie kościelne znajduje się w środkowej części wsi Budzynek, po zachodniej stroni drogi asfaltowej. Kościół jest orientowany, zajmuje środkową część podłużnej działki, ogrodzonej współczesnym drewnianym, sztachetowym ogrodzeniem z bramą z prętów stalowych od wschodu, od strony drogi. Na północny-zachód od frontu kościoła w odległości kilku metrów od niego stoi murowana dzwonnica powstała w okresie po II wojnie światowej, a dalej na zachód plebania.

Budowla nie ma wyraźnych cech stylowych ani widocznych od zewnątrz elementów dekoracyjnych. Ma formę mało typową dla kościołów drewnianych powstających w tej części kraju w okresie baroku; jest to forma unikatowa.

Kościół zbudowano jako jednonawowy, dwubryłowy, pierwotnie zapewne jednobryłowy. Plan oparty został na ośmioboku foremnym o powierzchni prawie 28 m2 i dostawionej do niego, kwadratowej nawie o powierzchni niemal 38 m2. Od strony północnej do prezbiterium dostawiona prostokątna zakrystia nakryta pulpitowym dachem, stanowiącym przedłużenie połaci dachu głównego, od strony południowej do nawy przy jej południowo-zachodnim narożniku dostawione pomieszczenie gospodarcze o formie analogicznej do zakrystii. Powiązanie ośmiobocznego prezbiterium i prostokątnej nawy nie znajduje odpowiednika w drewnianej architekturze sakralnej w województwie łódzkim. Także nadwieszenie chóru tworzące głęboki podcień przed wejściem jest rozwiązaniem wyjątkowym. Wejście główne do kościoła znajduje się w elewacji frontowej - zachodniej, z podcienia pod chórem, wejście boczne pierwotnie usytuowano tradycyjnie w prawej (tu południowej) ścianie nawy. W trakcie remontu w latach 1995-1997 jego relikty zniszczone korozją biologiczną usunięto ze względów konstrukcyjnych. Dach nad kościołem wielopołaciowy, jednokalenicowy o kącie spadku połaci około 45º. W kalenicy na wysokości styku prezbiterium i nawy czworoboczna w planie sygnaturka nakryta czteropołaciowym, namiotowym daszkiem.

Świątynia została zbudowana na niskiej podmurówce wtórnie otynkowanej. Ściany wykonano w konstrukcji drewnianej wieńcowej z brusów z drewna iglastego, wiązanych na nakładkę jednostronną z czopem krytym, częściowo bez ostatków, częściowo z pozostawionymi ostatkami różnej długości. Szczyt nadwieszony nad wejściem oszalowany od zewnątrz deskami w układzie pionowym na styk z listwami kryjącymi styki. Od wewnątrz ściany otynkowane, bez polichromii. Strop nad nawą i prezbiterium drewniany, belkowy. Nawa i prezbiterium nakryte są dachem o konstrukcji stolcowej, płatwiowo-kleszczowej z jękami zarówno w wiązarach pełnych, jak i niepełnych. Dach nad zakrystią pulpitowy krokwiowy, podobnie dach nad pomieszczeniem gospodarczym od strony południowej. Ściany zakrystii o konstrukcji wieńcowej, ściany dobudówki od strony południowej szkieletowe.

Elewacja zachodnia (frontowa) prosta, w poziomie trzyczęściowa. Nad nagim zrębem parteru nadwieszony chór, wsparty na czterech, skromnie fazowanych słupach. Wieńcowa ściana chóru oszalowana pionowo deskami z listwami kryjącymi na stykach. W środkowej części ściany chóru kwadratowe, czterokwaterowe okno. Poniżej, na osi dwuskrzydłowe, współczesne drzwi do nawy, osadzone w masywnych węgarach. W narożnikach fasady nieregularne końcówki nieobciętych ostatków wieńcowej ściany, dłuższe w części nadwieszonej. Nad chórem trójkątna połać krytego gontem dachu z wydatnie wysuniętym okapem. W zwieńczeniu przy kalenicy niewielki dymnik. Po prawej stronie spod nadwieszenia drabiniaste schody na chór. Na prawo od nawy ściana dobudówki wystawionej w trakcie remontu w latach 1995-1997. Elewacja południowa złożona z dwóch części - prostokątnej ściany nawy i trzech boków ośmioboku foremnego tworzącego prezbiterium. W południowo-zachodniej części nawa przesłonięta pomieszczeniem gospodarczym, które w latach 1995-97 zastąpiło wcześniejszą kruchtę-kaplicę. Nad obiema częściami wspólna połać dachu krytego gontem. Pomieszczenie gospodarcze nakryte własnym dachem pulpitowym, którego połać stanowi przedłużenie połaci dachu głównego. Zrąb nawy i prezbiterium nagi, w narożnikach wydatne, nieobcięte ostatki. Ściana nawy i ściany prezbiterium wzmocnione lisicami z różnych okresów. Belki dolnej części ściany nawy do połowy jej wysokości wymienione w czasie remontu w latach 1995-97. Ściana pomieszczenia gospodarczego oszalowana deskami pionowo z kryciem styków listwami. W nawie jedno okno prostokątne, dwudzielne, każde ze skrzydeł sześciokwaterowe. W ścianie prezbiterium jedno okno o formie biforium, każda z części pięciokwaterowa. Elewacja północna złożona z dwóch części - prostokątnej ściany nawy i trzech boków ośmioboku foremnego tworzącego prezbiterium. W północno-wschodniej części ściana prezbiterium, trójkątna przestrzeń między prezbiterium a nawą o raz fragment ściany nawy przesłonięte pomieszczeniem zakrystii. Nad obiema częściami wspólna połać dachu krytego gontem. Zakrystia nakryta własnym dachem pulpitowym, którego połać stanowi przedłużenie połaci dachu głównego. Zrąb nawy i prezbiterium nagi, w narożnikach nieobcięte ostatki. Ściana nawy i ściany prezbiterium wzmocnione lisicami. Ściana nawy pozbawiona okien, w skośnej ścianie prezbiterium niewielkie okno koliste, czterokwaterowe. Na elewację wschodnią składają się trzy ściany trójbocznego zamknięcia prezbiterium oraz - od strony północnej - szczytowa (boczna) ściana zakrystii i - w głębi, od strony południowej - szczytowa (boczna) ściana dobudówki gospodarczej. Zrąb prezbiterium nagi, w narożnikach nieobcięte ostatki. W ścianie po stronie północno wschodniej niewielkie okno koliste, czterokwaterowe. Ściany prezbiterium wzmocnione parami lisic. Nad ścianami prezbiterium trójkątne połacie dachu krytego gontem. We wschodniej ścianie zakrystii okno prostokątne leżące, czterokwaterowe.

Wnętrze jednoprzestrzenne, składające się z prostokątnej nawy i przylegającego do niej ośmiobocznego prezbiterium, w całości tynkowane i malowane na biało, przykryte stropem płaskim ze skromną, dekoracją sztukatorską w kształcie rozet w punktach zawieszenia żyrandoli. Ciemniejszy akcent stanowi rama i belka tęczowa na styku nawy i prezbiterium. Na styku nawy i prezbiterium dwa skośnie ustawione ołtarze boczne, w głębi prezbiterium ołtarz główny. Brak zachowanych historycznych ławek.

Ołtarz główny przyścienny, drewniany, polichromowany z XVIII w., ze skromną dekoracją snycerską, barokowy, z obrazem Matki Boskiej Częstochowskiej z 1928 r. w centralnej części, ujętym dwiema kolumnami korynckimi. Zwieńczony glorią z pełnoplastycznymi rzeźbami amorków po bokach. Ołtarz boczny w południowo-wschodnim narożniku nawy przyścienny, drewniany, ustawiony skośnie, polichromowany, z końca XVIII w., z obrazem św. Józefa w centrum i parą świętych bez atrybutów po bokach. Zwieńczony glorią z rzeźbami aniołków po bokach. Ołtarz boczny w północni-wschodnim narożniku nawy przyścienny, drewniany, ustawiony skośnie, bliźniaczy w stosunku do wyżej opisanego. W centralnej części obraz olejny Marii z Dzieciątkiem w ujęciu do kolan. Po bokach rzeźby św. Piotra i św. Jana. Obraz Ścięcie św. Jana Chrzciciela z II poł. XVIII w., olejny na desce - na prawo od ołtarza głównego. Po lewej stronie ołtarza głównego obraz św. Floriana z I poł. XVIII w. olejny na desce. Belka tęczowa prosta, czworoboczna, wsparta na dwóch skrajnych, również prostokątnych słupach, wszystkie te elementy malowane olejno. Na belce od strony nawy współczesny napis (prawdopodobnie zakrywający inskrypcję pierwotną): Benedic Domine Domini Jeston Ano 1148 Die 19 Toepnoow Fundator Huius Ecclesia Ja Scholowski (data na belce bywa też odczytywana jako 1748).

Zabytek dostępny przez cały rok przed mszami św., nabożeństwami lub po nich ewentualnie po wcześniejszym uzgodnieniu z parafią.

Oprac. Włodzimierz Witkowski, IAiU PŁ, OT NID w Łodzi, 18.05.2015 r.

Rodzaj: kościół

Styl architektoniczny: nieznana

Materiał budowy:  drewniane

Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_10_BK.129479, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_10_BK.175886