Ze świątynią wiąże się postać Andrzeja Frycza Modrzewskiego, jednego z największych humanistów i pisarzy politycznych XVI w., który był tutaj proboszczem w latach 1540-1558 (probostwo otrzymał z rąk króla Zygmunta Starego). W Brzezinach powstała również jego głośna rozprawa De poena homicidii (o karze za mężobójstwo). Renesansowa kaplica Lasockich, jedno z wcześniejszych naśladownictw kaplicy Zygmuntowskiej, stanowi ponadprzeciętne zjawisko architektoniczne, wyróżniające kościół na tle innych obiektów z tego czasu.

Historia

Parafia rzymsko-katolicka w Brzezinach była erygowana w 1139 r. przez abpa gnieźnieńskiego Jakuba ze Żnina. Może to świadczyć o funkcjonowaniu tutaj osady już na przełomie XI i XII w. Najwcześniejsza wzmianka o plebanie brzezińskim Sułku pochodzi z 1364 roku. Kościół pw. św. Krzyża, erygowany w 1321 r., został wzniesiony poza ówczesnym miastem, prawdopodobnie przez bożogrobców, zwanych także miechowitami (zakon był oficjalnym strażnikiem grobu Chrystusa w Jerozolimie, opiekował się chorymi i pielgrzymami). Kościół był kilkakrotnie przebudowywany i odnawiany. Pierwszą poważniejszą przebudowę przeprowadzono u schyłku XV lub na początku XVI w., kiedy przedłużono prezbiterium i dodano późnogotyckie szczyty. W 1534 r. z fundacji Stanisława Lasockiego dobudowano do południowej ściany prezbiterium kaplicę grobową - mauzoleum z katakumbami ozdobionymi licznymi rzeźbami portretowymi rodziny Lasockich. Prawdopodobnie u schyłku XVI w. z fundacji Małgorzaty z Warszyckich Lasockiej dobudowano od wschodu do późnogotyckiej kaplicy grobowej Lasockich drugą kaplicę, pw. MB Różańcowej, kopułową, z kasetonową dekoracją sklepienia i wystrojem wzorowanymi na kaplicy Zygmuntowskiej w katedrze na Wawelu. W 1619 r. od strony północnej do nawy dostawiono barokową kaplicę św. Krzyża, ufundowaną przez Pawła Miedziankę. Kościół i kaplice wyposażono w sprowadzone z Krakowa dzieła sztuki artystów polskich i włoskich. Dziewiątego czerwca 1621 r. abp gnieźnieński erygował przy kościele par. w Brzezinach kaplicę Różańcową (zwaną również kaplicą Lasockich). Po 1754 r. przeprowadzono remont kaplicy św. Krzyża i położono nową posadzkę w nawie głównej kościoła. W 1761 i 1766 r. naprawiono okna w nawie i kaplicy Lasockich. Około 1840 r. nieodnawiany systematycznie kościół był bliski ruiny. W poł. XIX w. został zamknięty, gdyż jego konstrukcja była poważnie uszkodzona. Po odbudowie świątynię poświęcono 30 października 1853 roku. Budowlę wielokrotnie przebudowywano i odnawiano w 1856 i 1934 roku. W nawie i prezbiterium podczas praz remontowych pod płaskim stropem belkowym ukryto pierwotne sklepienie gotyckie. W 1973 r. przeprowadzono gruntowny remont i malowanie kaplicy Lasockich, zainstalowano oświetlenie elektryczne, w 1974 r. dokonano gruntownego remontu i konserwacji fundamentów pod zakrystią, zrealizowano kotłownię, położono w zakrystii posadzkę terakotową, w 1981 r. wymieniono pokrycie dachowe nad nawą główną z ceramicznego na blachę ocynkowaną, w 2012 r. podjęto prace związane z osuszaniem południowej strony fundamentów kościoła, likwidując m.in. wilgoć w znajdującej się pod kaplicą MB Różańcowej krypcie Lasockich. Odsłonięto, uzupełniono i zakonserwowano pierwotną posadzkę krypty, wykonaną z cegły i kamienia. Naprawiono i wzmocniono ściany fundamentowe oraz poddano konserwacji renesansowe płaskorzeźby z wizerunkami rodziny Lasockich.

Opis

Kościół znajduje się w najstarszej, zachodniej części miasta, na niewielkim wzniesieniu usytuowanym po północnej stronie ul. T. Kościuszki. Teren cmentarza przykościelnego jest otoczony murem, oszkarpowanym od południa i zachodu oraz - częściowo - od wschodu. Na północny wschód od świątyni jest usytuowana wolno stojąca dzwonnica z ok. 1930 roku. Wejście na teren przykościelny przez bramy od strony wschodniej i zachodniej. Kościół orientowany, pierwotnie wzniesiony w stylu gotyckim, obecnie - po licznych przebudowach - łączy harmonijnie elementy stylowe gotyku, renesansu i baroku. Obiekt jednonawowy, z węższym i niższym prezbiterium równym długością z nawą. Do nawy i prezbiterium, rozwiązanych na rzucie prostokąta, od północy przylega piętrowa zakrystia na rzucie prostokąta z dostawionym od zachodu kwadratowym pomieszczeniem - oba wnętrza poprzedzone przedsionkiem od strony wschodniej. Schody z zakrystii prowadzą na pierwsze piętro, na którego poziomie znajdują się w układzie amfiladowym cztery pomieszczenia, w tym biblioteka i skarbiec. Przy nawie po stronie północnej dobudowana, prostokątna w rzucie, kaplica św. Krzyża, przylegająca do pomieszczenia usytuowanego na zachód od zakrystii. Od południa do prezbiterium dobudowana kaplica MB Różańcowej, założona na rzucie kwadratu, i przylegająca do niej od zachodu kaplica grobowa Lasockich, poprzedzona od zachodu kruchtą o nieregularnym planie. Dachy nad nawą i prezbiterium dwuspadowe, nad zakrystią, kaplicą św. Krzyża, kruchtami, i przedsionkiem - pulpitowe, nad pomieszczeniem na południe od kaplicy sklepionej kopułą z latarnią dach dwupołaciowy. Budynek kościoła murowany z cegły na zaprawie wapienno-piaskowej, otynkowany. W nawie, prezbiterium, kaplicy św. Krzyża i w pomieszczeniu nad zakrystią dziewiętnastowieczne stropy drewniane, belkowe. Zakrystia i kruchta południowa sklepione kolebkowo, z nieregularnie rozmieszczonymi lunetami. Kaplica MB Różańcowej z kopułą na bębnie, w kaplicy grobowej Lasockich sklepienie gwiaździste z żebrami. Sklepienia kolebkowe z lunetami w przedsionku od zachodu, w krypcie i pomieszczeniu przy zakrystii. Więźba dachowa drewniana, płatwiowa, w części łączona na gwoździe, w części skręcana śrubami, złożona z dwóch fragmentów, z których zachodni na podwyższonym poziomie. Dach kryty blachą. Posadzki w nawie i prezbiterium z klepki drewnianej, w kaplicy św. Krzyża, zakrystii i przedsionku ceramiczne, w krypcie ceramiczne i kamienne. Na piętrze nad zakrystią podłogi drewniane, deskowe. Korpus i przybudówki kościoła, z wyjątkiem kaplicy MB Różańcowej, oszkarpowane. Elewacja zachodnia nawy i wschodnia ściana prezbiterium z cokołem, zwieńczone wysokimi, trójkątnymi, schodkowymi szczytami ze sterczynami rozczłonkowanymi półkoliście zamkniętymi blendami. Ponadto we wschodniej ścianie prezbiterium dwie nisze półkoliście zamknięte, w opasce z tynku z szesnastowiecznymi rzeźbami św. Piotra i św. Pawła, oraz dwa małe okienka o wykroju półkolistym. Podobne okienko w szczycie zachodnim. Elewacja północna nawy i prezbiterium przesłonięta kaplicą św. Krzyża i zakrystią. Elewacja północna kaplicy dwuosiowa, zwieńczona profilowanym gzymsem, z oknami zamkniętymi odcinkowo. Ściana zachodniej kaplicy półkoliście zamknięta blendą. Elewacja północna zakrystii pięcioosiowa, o małych prostokątnych oknach, z profilowanym gzymsem koronującym. Zachodnia część elewacji północnej nawy z gzymsem wieńczącym. Fragment elewacji północnej prezbiterium jednoosiowy, o oknie zamkniętym odcinkowo, zwieńczony wąskim gzymsem. Elewacja wschodnia przedsionka do zakrystii dwuosiowa. Elewacja południowa prezbiterium w części nieosłoniętej kaplicą i przybudówką dwuosiowa, z oknami o nadprożach odcinkowych, zwieńczona gzymsem profilowanym. Kaplica MB Różańcowej na cokole, z trzema zdwojonymi pilastrami w narożnikach, zwieńczona kopułą na tamburze i latarnią. W ścianie wschodniej nisza z gzymsem profilowanym wieńczącym, półkoliście zamknięta w obramieniu profilowanym, ujęta dodatkowo w większe obramienie, złożone z pilastrów przechodzących w sterczynki, połączone górą przełamanym gzymsowaniem. Ściana południowa z gzymsem profilowanym wieńczącym i oknem odcinkowo zamkniętym na osi, zwieńczonym bogato rozczłonkowanym gzymsowaniem podobnym do dekoracji blendy ściany wschodniej. Po oknem renesansowa tablica fundacyjna Stanisława Lasockiego z herbami Dołęga i Leliwa, z 2. poł. XVI w. Tambur kopuły rozczłonkowany pilasterkami i konchowymi wnękami zwieńczonymi gzymsem. Latarnia sześcioboczna, z bogato profilowanym gzymsem cokołowym i wieńczącym, opięta pilasterkami o geometrycznej dekoracji kapiteli. W południowej ścianie przybudówki zwieńczonej gzymsem okno zamknięte odcinkowo, w kruchcie okno wąskie prostokątne. W ścianie zachodniej kruchty wejście. Zachodnia część elewacji południowej nawy czteroosiowa, z cokołem i gzymsem profilowanym wieńczącym, o oknach zamkniętych odcinkowo. Wnętrze nawy i prezbiterium pozbawione dekoracji. W zachodniej części nawy chór drewniany na trzech arkadach rozpiętych między czterema filarami. Z chóru wejście do małego pomieszczenia. Łuk tęczy półkolisty, z drewnianym obramieniem u dołu - imitacją kanelowanych filarów przyściennych z kapitelami. W północnej ścianie prezbiterium prostokątny portal renesansowy z kilku bloków piaskowca, ozdobiony stylizowanym ornamentem roślinnym. Kaplica św. Krzyża i pomieszczenie przy kaplicy MB Różańcowej otwarte do wnętrza nawy i prezbiterium szerokimi półkolistymi arkadami - drugie z nich w obramieniu podobnym do obramienia łuku tęczowego. Kaplica św. Krzyża o ścianach pokrytych dwudziestowieczną polichromią o motywach geometryczno-roślinnych. W ścianę zachodnią wmurowane renesansowe płyty nagrobne Stanisława Lasockiego i jego żony Zofii z Szydłowieckich, dzieło Bernardina Zanobi de Giannotisa. W kaplicy szczególną uwagę zwraca renesansowy nagrobek Urszuli Leżeńskiej, wykonany w latach 1560-1563 przez Jana Michałowicza z Urzędowa. Ponadto umieszczono tutaj trzy inne epitafia z XVIII i XIX w. oraz wypukły kartusz z poł. XVII w. Pomieszczenie przy kaplicy MB Różańcowej bez dekoracji ścian, z zejściem do krypty. Na kryptę, w której w 1600 r. urządzono mauzoleum rodowe Lasockich, składają się dwa pomieszczenia. W pierwszym znajdują się dwa duże grobowce rodziny Lasockich, z siedmioma płaskorzeźbionymi, piaskowcowymi, renesansowymi portretami kobiecymi i męskimi rodziny Lasockich - pierwszych czterech właścicieli miasta i ich żon, w medalionach z XVI i XVII w., i jedno popiersie kobiece, klasycystyczne. Kaplica MB Różańcowej z renesansową dekoracją architektoniczną z 1. poł. XVII w. Ściany północna i południowa rozczłonkowane wnękami - na pierwszej kondygnacji płytkimi, na drugiej głębokimi - zamkniętymi łukiem odcinkowym. W ścianie południowej okno o nadprożu odcinkowym, ujęte w dwa pilastry. W narożnikach rodzaj tromp z ornamentem okuciowym. Między ścianą a tamburem szeroki profilowany gzyms. Kopuła podzielona ramowo na pseudokasetony wypełnione stiukową dekoracją roślinną i uskrzydlonymi główkami aniołków. W jednym z kasetonów tarcza z herbem Dołęga. Do bardzo bogatego wyposażenia kościoła należą: późnorenesansowy ołtarz z 1. poł. XVII w., barokowe organy z 2. poł. XVII w., pochodzące z Nowego Sącza, rokokowy konfesjonał z 2. poł. XVIII w., dwie kropielnice gotyckie, rzeźba Chrystusa w Ogrójcu, późnogotycka (z ok. 1500 r.), rzeźba św. Mikołaja z Bari z pocz. XVI w., renesansowa tablica piaskowcowa z płaskorzeźbioną grupą Ukrzyżowania, z XVI-XVII w., obraz Chrystusa na Krzyżu z Matką Boską i św. Janem z 1. poł. XVIII w., krucyfiks z XVII w., srebrny relikwiarz w kształcie krzyża z herbem Brzezin i z datą „1628”, monstrancja wieżyczkowa z 1. poł. XVII w., kielich barokowy z XVII w., dzwon z 1641 roku.

Zabytek dostępny. Możliwość zwiedzania po wcześniejszym uzgodnieniu telefonicznym.

Oprac. Jolanta Welc-Jędrzejewska, OT NID w Łodzi, 16.09.2014 r.