Jej dziedziniec ze ściętymi narożnikami i krużgankami stanowi nawiązanie do sztuki lombardzkiej, zaś dekoracja rzeźbiarska bramy wjazdowej obrazująca ciągłość dynastii piastowskiej od Piasta Kołodzieja poprzez Mieszka I aż do Fryderyka II i Jerzego II będąca niejako pomnikiem rodu - powtórzona została na mniejszą skalę np. w dekoracji zamku w Oleśnicy. 

Historia

Pierwszy dwór wzmiankowany był już w 1235 roku. Był to prawdopodobnie obiekt drewniany usytuowany pomiędzy bramami miejskimi: Wrocławską i Zamkową, otoczony fosą i połączony z miejskimi fortyfikacjami. Kolejne przebudowy miały miejsce w okresie panowania Bolka I, Bolka III, Ludwika I zwanego Sprawiedliwym oraz najważniejsza zapoczątkowana przez Fryderyka II, a kontynuowana przez jego syna Jerzego II, w trakcie której gotycką warownię przekształcono w jedną z najokazalszych rezydencji renesansowych tej części Europy.

W 1675 roku zamek wraz z całym księstwem przeszedł w ręce austriackie. W 1682 przejęli go Habsburgowie przeznaczając na czasowe rezydencje książąt. Część zamku adaptowana została na biura. W 1741 roku podczas bombardowania miasta zamek został zniszczony, a ocalałe pozostałości budowli zamkowych po remoncie (prezbiterium kaplicy, parter skrzydła wschodniego i część krużganków oraz fasada budynku bramnego) adaptowano na potrzeby magazynów prowiantowych twierdzy pruskiej. W latach 1744-46 wzniesiono nowy budynek na miejscu skrzydła pn.-zach., a w 1801 w trakcie pożaru zniszczone zostało skrzydło pd.-zach. Po pożarze zamek odbudowano wg projektu Konrada Kirschsteina (obniżono skrzydła o dwie kondygnacje i dobudowano budynek w miejscu kurtyny północnej.).

W latach 20. XX wieku, po wykwaterowaniu wojska i przejęciu zamku przez władze miejskie, skrzydło pn.-wsch. zostało adaptowane na muzeum. Podjęte w 1935 roku prace inwentaryzacyjno-konserwatorskie zostały przerwane przez działania wojenne. Po zakończeniu wojny odbudowano dachy (1947-49), a w latach 60. XX w. ponownie przystąpiono do prac badawczych i konserwatorskich. Przeprowadzono zasadniczą rekonstrukcję zespołu zamkowego oraz odtworzono krużganki.

Opis

Zamek znajduje się w północno-zachodniej części starego miasta. W jego pobliżu znajdują się: na wschód kościół pw. Podwyższenia Krzyża Świętego, na południe kaplica św. Jadwigi a na północ park nad Odrą. Przy północno-wschodniej i południowo wschodniej ścianie zamku, w obrębie dawnych fortyfikacji, znajdują się ogrody inspirowane renesansem włoskim, założone w latach 90 XX w., na miejscu niezachowanych ogrodów z XVI w.

W XIV wieku zamek był założeniem czteroskrzydłowym z wewnętrznym trapezoidalnym dziedzińcem i czworoboczną wieżą Lwów w narożniku pd.-zach. Obecnie jest to założenie trójskrzydłowe od strony północno-zachodniej zamknięte murem parawanowym. Od południa znajduje się budynek bramny zryzalitowany w stosunku do fasady, w narożniku pd.-zach. wieża Lwów oraz stanowiące zakończenie skrzydeł pn.-zach. i pd.-zach czworoboczne wieże. Poszczególne boki zamku założone są na planie prostokątów z jednotraktową dyspozycją wnętrz. Podpiwniczone, wsch. i pd. trójkondygnacyjne, zach. pięciokondygnacyjne, skrzydła nakryte zostały dachami siodłowymi. Budynek bramny pierwotnie zwieńczony sześcioboczną wieżą belwederową, obecnie nakryty jest tarasem.

Zewnętrzne elewacje zamku są gładko otynkowane z nieregularnym rytmem zasadniczo prostokątnych otworów okiennych w piaskowcowych opaskach. Znaczącym akcentem jest, wykonana w latach 1550-54, rozbudowana dekoracja fasady trójkondygnacyjnego budynku bramnego. Oblicowana piaskowcem fasada w przyziemiu dwuosiowa z osiami wyznaczonymi arkadami wjazdu i wejścia, powyżej jest trójosiowa z prostokątnymi otworami okiennymi. Rzeźby i płaskorzeźby na niej umieszczone stanowią wywód genealogiczny Piastów i są swoistym pomnikiem świetności rodu.

Elewacje wewnętrzne od strony dziedzińca artykułowane są trójkondygnacyjnymi krużgankami zrekonstruowanymi na podstawie zachowanych fragmentów. Krużganki w kondygnacji I i II są arkadowe, w III kolumnowe, z zewnętrznymi klatkami schodowymi w narożach. Na uwagę zwraca również bogata dekoracja kamieniarska portali (półkolistych w prostokątnych obramieniach) i obramień okiennych.

Zabytek dostępny. W zamku mieści się siedziba Muzeum Piastów Śląskich, które „jako jedyna instytucja w Polsce zajmuje się statutowo całością problematyki Piastów Śląskich oraz tradycjami piastowskimi na historycznym obszarze Ziemi Śląskiej”. zamek.brzeg.pl/

Oprac. Aleksandra Ziółkowska, OT NID w Opolu, 25.05.2016 r.