Układ urbanistyczny Brzegu jest dobrze zachowanym przykładem miasta lokowanego na prawie średzkim w połowie XIII w., założonego na terenie byłej wsi targowo-rybackiej, przy skrzyżowaniu ważnych szlaków handlowych i wodnego na Odrze. W średniowieczu miasto otoczone było murami miejskimi. Stare miasto (bardzo zniszczone w 1945 roku) ma kształt owalu ograniczonego od północy Odrą, a od południa, zachodu i wschodu wcześniej murami miejskimi i fosą, później (XVII - XVIII w.) fortyfikacjami bastionowymi. Szachownicowy układ ulic zbiega się wrzecionowato w miejscach dawnych bram Wrocławskiej i Opolskiej. Obszar starego miasta obfituje w cenne zabytkowe obiekty. W centrum prostokątnego rynku zlokalizowany jest renesansowy ratusz w bloku śródrynkowym. W zachodniej części układu położony jest kompleks renesansowego zamku książęcego z kolegiatą p.w. św. Jadwigi, renesansowe gimnazjum piastowskie oraz barokowy kościół pw. Św. Krzyża (d. jezuitów), a we wschodniej części gotycki kościół p.w. św. Mikołaja. Starówkę od strony północno-wschodniej ogranicza kompleks zabudowań d. gotyckiego klasztoru franciszkanów i reliktów koszar fryderycjańskich, i nad Odrą zespół młynów (XIX-XX w.).

Obecnie stare miasto określone jest plantami złożonymi w miejscu dawnych fortyfikacji i Odrą. Ratusz otacza zabudowa z trzech stron. Od strony zachodniej na piwnicach średniowiecznych kamienic założono klomby. Współczesne kamienice zbudowano i przebudowywano w XIX i XX wieku. Obecnie, po licznych pracach konserwatorskich, na wielu z nich odkryto detale kamienic gotyckich. Elementy te zostały pięknie eksponowane. Starówka brzeska charakteryzuje się dobrze zachowanymi nawierzchniami ulic i chodników. Bruk kamienny (kostka granitowa i bazaltowa), częściowo uzupełniany w końcu XX wieku, dodaje uroku kamienicom i renesansowemu ratuszowi.

Stare miasto w Brzegu wpisane jest do rejestru zabytków województwa opolskiego decyzjami: nr 132/54 z 23.10.1954 r., nr 622/59 z 13.11.1959 r.

Oprac. K. Spychała NID OT Opole