Historia

Kościół parafialny pw. Podwyższenia Krzyża Świętego w Brzegu zbudowano w latach 1734-1739 w miejscu, w którym do 1545 r. wznosił się klasztor dominikanów wraz z kościołem pw. Świętego Krzyża. Fundatorami świątyni byli jezuici, którzy w 1681 r. przybyli do protestanckiego Brzegu z misją przywrócenia w mieście katolicyzmu. Zakonnicy w 1727 r. nabyli grunt, a od 1729 r. gromadzili materiał niezbędny do budowy świątni. Projekt wykonał architekt Józef Frisch, zatrudniony przez jezuitów przy budowie konwiktu jezuickiego św. Józefa we Wrocławiu (1734-1755). Dnia 14 września 1735 r. uroczyście wmurowano kamień węgielny pod budowę brzeskiej świątyni. Kierownikiem budowy został mistrz murarski Jan Krzysztof Melcher (fundator kolumny św. Trójcy), który zatrudnił m.in. kamieniarza Karola Schleiena, cieślę Potra Niedena, stolarza Jana Petza i rzeźbiarza Jana Hechta. W 1739 r. zakończono budowę (bez wież i fasady). W 1740 r. przekazano kościół do użytku, ale ze względu na zajęcie Śląska przez Prusy (po bitwie pod Małujowicami stoczonej 10 kwietnia 1741 r.) nie dokończono budowy wież i fasady weług projektu Frischa i 1742 r. wykonano prowizoryczne zadaszenie. Uroczysta konsekracja odbyła się w 1746 r. po ustawieniu ołtarza głównego, dwóch ołtarzy bocznych oraz po pokryciu ścian i sklepienia polichromią iluzjonistyczną przez jezuitę Jana Kubena.

W 1801 r., po kasacie zakonu jezuitów, światynia stała się kościołem parafialnym. W 1856 r. nastąpiła rozbudowa kościoła według projektu wrocławskiego architekta Wilczka (po korekcie radcy budowlanego Augusta Stülera). Dokończono fasadę kościoła i wzniesiono wieże kościoła katolickiego, które dominowały w panoramie zachodniej części miasta. W 1906 r. Jozef Langer, a w 1929 r. Alfred Schneider prowadzili prace konserwatorskie przy polichromiach Kubena.

Kościół ucierpiał podczas II wojny światowej. Remontowano go i odnowiono z zewnątrz w 1959 roku.

Dnia 29 marca 1949 r., pod numerem 56 świątynia została wpisana do rejestru zabytków województwa opolskiego.

Opis

Kościół pw. Podwyższenia Krzyża Świętego w Brzegu znajduje się w pobliżu kopleksu Zamku Piastów Śląskich w Brzegu – Pomnika Historii. Przed głównym portalem stoją dwie barokowe figury z 1722 r. – Judy Tadeusza i Jana Nepomucena – przeniesione na obecne miejsce w 1755 roku.

Pojezuicka, barokowa świątynia została zbudowana na planie prostokąta. Jest to kościół jednonawowy stanowiący prosty układ czteroprzęsłowego korpusu, otoczony z dwóch stron rzędami kaplic w miejscu naw bocznych oraz dwuprzęsłowego prezbiterium zakończonego ścianą prostą. Prezbiterium ujęte zostało parami emporowych kaplic, które rozlokowano po jego bokach, od północnej strony przylega do niego wtórnie dobudowana zakrystia będąca połączeniem kościoła z kompleksem klasztornym. Kaplice boczne otwierają się do nawy głównej arkadami; znajdujące się nad nimi empory, ozdobione drewnianymi balustradami, wychodzą do wnętrza w formie półłuku. Nawa główna oddzielona została od kaplic filarami arkadowymi, które ujęte zostały zdwojonymi pilastrami kompozytowymi dźwigającymi odcinki belkowania. Granicę nawy głównej i prezbiterium określają natomiast pilastry wklęsłe. Cała przestrzeń świątyni przykryta została sklepieniem kolebkowym z lunetami, w kaplicach – sklepieniem poprzecznym. W ostatnim południowym przęśle nawy głównej, nad kruchtą mieści się obszerny chór muzyczny, nad nim chór organowy.

Elewacje zewnętrzne podzielone zostały rytmicznie na przęsła – pilastrami o prostych impostach i regencyjnych kapitelach. Pomiędzy nimi w dolnej kondygnacji umiejscowiono boniowany cokół w układzie pasowym, a powyżej w dwóch strefach rozmieszczono otwory okienne ujęte w opaski i zamknięte łukiem pełnym. Dominantę bryły stanowi trójosiowa fasada frontowa. Flankują ją dwie, czterokondygnacyjne wieże ze znajdującym się pośrodku trójkondygnacyjnym przedsionkiem i portalem wejściowym na osi głównej, powyżej którego umieszczono krusyfiks w niszy. Wieże wieńczą ostrosłupowe, klasycyzujące hełmy z latarniami. Świątynię nakrywa dwuspadowy dach z wystawioną ponad kalenicę dachu sygnaturką. Od północy elewację zamyka szczyt ujęty spływami o wolutowym wykroju.

Na szczególną uwagę we wnętrzu świątyni zasługują imponujące malowidła o niezwykle bogatym programie ikonograficznym, tematycznie związane z wezwaniem kościoła. Wypełniają niemal wszystkie wolne przestrzenie ścian i sklepień: ścianę ołtarzową, sklepienie nawy głównej, kaplic, ściany i łęki arkad czy ościeża okien. Główne przedstawienie, zajmujące całą powierzchnię sklepienia nawy to Adoracja Krzyża Św. Scena ta stanowi odpowiednik starotestamentowej sceny Wywyższenia Węża znajdującej się w prezbiterium, a która ściśle wiąże się z tajemnicą krzyża.

Kościół dostępny.

Oprac. Joanna Banik, Katarzyna Latocha, OT NID w Opolu, 26.06.2018 r.