Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

cmentarz żydowski - Zabytek.pl

cmentarz żydowski


cmentarz żydowski data nieznana Brok

Adres
Brok, Marii Konopnickiej

Lokalizacja
woj. mazowieckie, pow. ostrowski, gm. Brok - miasto

Lokowany w 1501 r.Brok do końca XVIII wieku pozostawał w rękach biskupów płockich.

Żydzi zaczęli osiedlać się w Broku dopiero po trzecim rozbiorze Polski i stanowiącym jego konsekwencje przejęciu dóbr kościelnych przez pruskiego zaborcę. 

Pierwszymi osadnikami żydowskimi byli przybysze z Płocka. Już w 1808 r. społeczność żydowska w mieście liczyła ponad 120 osób. W latach 40. XIX w. powstała w Broku u zbiegu dzisiejszych ulic Pułtuskiej i Strażackiej drewniana synagoga oraz mykwa. Pierwszym rabinem społeczności został Abraham Jehuda Lejb Kozak z Wyszogrodu, należący do grupy chasydów z Kocka. W miejscowości funkcjonowały trzy bet midrasze. W czerwcu 1855 r. władze guberni płockiej zwróciły się do Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych i Duchowych o zgodę na utworzenie okręgu bożniczego w Broku. Odnotowano wówczas w mieście niespełna 700 mieszkańców wyznania mojżeszowego, kolejnych ponad 50 osób żyło okolicznych wsiach. Komisja wyraziła zgodę na utworzenie nowego okręgu bożniczego, wyłączając Brok spod jurysdykcji okręgu w Ostrowi Mazowieckiej. 

W połowie lat. 60. XIX wieku liczba Żydów, którzy przodowali w życiu gospodarczym Broku, zwłaszcza handlu i rzemiośle, wzrosła do 900, co stanowiło wówczas 45% ogółu ludności. W XIX w. miejscowi piekarze byli cenionymi producentami macy, którą dostarczali także do Warszawy i Łodzi. Rozwój Broku jako miejscowości letniskowej stworzył dla miejscowych Żydów warunki do rozwoju ekonomicznego. Prowadzili koszerne restauracje dla letników, zajmowali się handlem, rzemiosłem, dzierżawili sady. W miejscowości funkcjonowały stowarzyszenia religijne: Linas ha-Cedek (opieka nad ubogimi chorymi), Hachnasat Orchim (opieka nad przejezdnymi), Kupat Gemilut Chasadim (udzielające bezprocentowych pożyczek). Na przełomie XIX i XX wieku znaczna część społeczności żydowskiej wyemigrowała, przeważnie do Ameryki Północnej.

W 1921 r. w Broku żyło nadal około 870 Żydów, ale ich udział w całości populacji spadł do 33% (proces ten postępował przez cały okres II Rzeczypospolitej). W okresie międzywojennym w mieście rozwijał się prężnie ruch syjonistyczny — funkcjonował oddział Mizrachi, młodzieżówki: lewicowa Ha-Szomer ha-Cair, syjonistyczno-religijna Ha-Szomer ha-Dati, rewizjonistyczny Betar. W 1938 r. powstało centrum hachszary (przygotowania rolniczego do wyjazdu do Palestyny). Niewielka grupka młodzieży należała do Bundu. Większość dzieci żydowskich uczęszczała do chederów, dziewczynki uczyły się w szkole Bet Jaakow. W okresie międzywojennym wielu Żydów uczęszczało do polskich szkół powszechnych.

Niemcy wkroczyli do miasta 8 września 1939 r., a jego w większości drewniana zabudowa (w tym synagoga) została spalone. Jesienią 1939 r., zwłaszcza po wytyczeniu granicy okupacji niemieckiej i sowieckiej, blisko jedna trzecia żydowskich mieszkańców uciekła na tereny zajęte przez Związek Radziecki, gdzie większość z nich została zamordowana po zajęciu tych terenów przez Niemców. W 1942 r. Niemcy wywieźli pozostałych Żydów do nieodległego obozu zagłady w Treblince. Ocenia się, że wojnę przeżyło tylko około 30 Żydów z Broku, z których większość wyjechała wkrótce, głównie do Palestyny.

W 1852 r. Żydzi otrzymali od płockich władz gubernialnych działkę pod cmentarz rejonie dzisiejszych ulic Konopnickiej i Sienkiewicza, w bezpośrednim sąsiedztwie cmentarza katolickiego. Cmentarz pozostawał nieczynny od lat II wojny światowej i został formalnie zamknięty w 1964 roku. W tym czasie zdewastowany cmentarz pozostawał bez opieki, pozbawiony ogrodzenia, odtworzonego dopiero w latach 90. XX wieku. Destrukcję pogłębiła wichura z lipca 2011 roku.

Współcześnie cmentarz żydowski w Broku ma około 0,5 ha powierzchni. Jest ogrodzony siatką, z wejściami od strony wschodniej i zachodniej. W wyniku zniszczeń i dewastacji z czasów okupacji niemieckiej oraz okresu powojennego, do dziś na terenie cmentarza zachowało się tylko kilkadziesiąt orientowanych nagrobków, w większości wykonanych z nieociosanych kamieni granitowych, z inskrypcjami wyrytymi w języku hebrajskim. Rzędowy układ pochówków jest już praktycznie nieczytelny, można natomiast wyróżnić charakterystyczny dla cmentarzy żydowskich podział na kwatery męskie i żeńskie. Przy wejściu od strony ul. Konopnickiej zwraca uwagę wysoka macewa z piaskowca, ozdobiona trójramiennym świecznikiem, z resztkami polichromii, upamiętniającą kobietę o imieniu Chana, zmarłą w 1931 roku. Tuż obok znajduje się kolejny nagrobek z piaskowca, którego obecny kształt sugeruje, że płyta była przerabiana na tarczę szlifierską i prawdopodobnie po latach ponownie przyniesiona na cmentarz. W centralnej części cmentarza zwraca uwagę współczesny pobielony nagrobek, ustawiony na grobie zmarłego w 1895 r. Abrahama Judy Lejba Kozaka, cadyka, głównego sędziego w sądzie rabinicznym i autora responsów, czyli komentarzy o treści religijnej.

Właściciel praw autorskich do opisu: Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN

Rodzaj: cmentarz żydowski

Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_14_CM.17357, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_14_CM.2185