Historia

Zgodnie z planami Stanisława Staszica rozwoju przemysłu metalurgicznego w Zagłębiu Staropolskim, przewidywany w Brodach zakład miał stanowić pośredni element „ciągłego zakładu fabryk żelaznych na rzece Kamiennej” przygotowując półfabrykaty kute i walcowane. Budowę rozpoczęto w latach następnych, prawdopodobnie za Ksawerego Druckiego-Lubeckiego, ministra przychodów i skarbu. Zastosowano tu klasyczny układ upustów - ulgowego i roboczego, po przeciwległych krańcach tamy. Siłę napędową stanowiła energia wodna - wytworzono kompletny układ wodny składający się z: zbiornika wodnego z zaporą ziemną, jazu (upustu) ulgowego, jazu i kanału roboczego, komory wodnej rozdzielczej przy zespole budynków fabrycznych oraz odprowadzenia wody kanałem dolnym roboczym i kanałem ulgowym. Zbiornikowy układ wodny powstał w latach 1836-1841, a cały zakład ukończono około 1845 roku już pod pieczą Banku Polskiego. Oprócz układu wodnego powstały tu: zabudowania fabryczne pudlingarni i walcowni, budynek zarządu oraz domy robotnicze; budową kierował prawdopodobnie budowniczy przemysłowy Henryk Rose. W drugiej połowie XIX wieku spadła rentowność fabryk żelaznych w Zagłębiu Staropolskim, a zakład w Brodach, mimo pewnych modernizacji i zmian organizacyjno-własnościowych,  z trudem egzystował. Katastrofa przyszła w 1903 roku - wielka powódź zniszczyła tamę i upusty a budynki zakładu i wewnętrzny układ energetyczny uległy poważnym uszkodzeniom. Pozbawiony głównego źródła napędu zakład został zatrzymany; przepusty były zrujnowane, maszyny i urządzenia stopniowo wywożono, a zniszczone budynki fabryczne i opuszczone mieszkalne zostały w latach powojennych wyburzone. Teren założenia był wtedy zarządzany przez Zakłady Górniczo - Metalowe (Hutnicze) w Zębcu. W latach 60-tych XXwieku przystąpiono do ponownego spiętrzenia rzeki Kamiennej, urządzono na nowo zalew (wykonano/odtworzono wtedy zaporę ziemną z nowymi betonowymi tamami, a przebieg przepływu został poprowadzony nowym przepustem zlokalizowanym pośrodku tamy i dalej uregulowanym kanałem do starego koryta rzeki). Pierwotny jaz i kanał roboczy są obecnie nieczytelne, natomiast pierwotny jaz ulgowy został częściowo odtworzony w latach 1972-1976 (na bazie zachowanych pozostałości) w formie „suchego” eksponatu, z nowym (bocznym, północnym) betonowym murem oporowym i schodami - elementy oryginalne numerowano, częściowo demontowano i odtworzono ze wzmocnieniami stalowymi cięgnami. W 1971 roku teren zbiornika został przekazany Centralnemu Urzędowi Gospodarki Wodnej w Warszawie. Obecnie należy do Skarbu Państwa, władającym jest Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w Warszawie, a cały układ wodny administrowany jest przez Zarząd Zlewni w Ostrowcu Świętokrzyskim.

Opis

Teren byłego zakładu położony jest w południowo-zachodniej części miejscowości Brody, w dolinie rzeki Kamiennej. Jeszcze na początku lat 60-tych XX wieku była tu przerwana tama ze swobodnym przepływem rzeki i zrujnowanym jazem, a pozostałości budynków fabrycznych były już prawie niewidoczne. Obecnie znajduje tu się zbiornik wodny, (funkcjonujący teraz jako retencyjny a wykształcony w miejscu pierwotnego) z nowym jazem, a pierwotny jaz stały przepustowy jest obecnie poza układem wodnym (częściowo zrekonstruowany z wykorzystaniem istniejących elementów i substancji). Nieco dalej, poza drogą znajduje się budynek byłego zarządu zakładu (teraz obiekt usługowy gminny). Zabudowania walcowni i pudlingarni oraz istniejącego w pobliżu osiedla robotniczego nie zachowały się, a na dolnym tarasie byłego zakładu znajdują się obecnie boiska i łąki, przecięte uregulowanym fragmentem rzeki. Najbardziej widoczny element starego układu to były jaz ulgowy, regulujący dawniej poziom wody spiętrzanej tamą. Zaprojektowany był jako budowla siedmioprzęsłowa, symetryczna, w której przyczółki i filary wykorzystano jako podpory mostu drogowego. Odrestaurowano go jako czteroprzęsłowy z wykorzystaniem oryginalnych fragmentów: prawego przyczółka, czterech filarów i progów przelewowych; zawężenie od strony północnej wykonano nowym betonowym murem oporowym wraz z zejściem schodkami po skarpie. Widok jazu od strony odwodnej i teraz jest imponujący - monumentalne masywne filary (z elementami uproszczonego klasycznego detalu) przesklepione są łukami koszowymi i połączone dołem ścianami międzyprzęsłowymi, południowy mur oporowy schodzący po skarpie zakończono łukowo; całość wykonana z kamiennych ciosów z szarego piaskowca (obecnie na zaprawie cementowej, pierwotnie na zaprawie wapiennej), a w filarach od strony wody górnej znajdują się wyprofilowane prowadnice zasuw. Stan techniczny budowli jest jeszcze dość dobry, ale występują już oznaki zużycia technicznego i materiałowego. Według zapowiedzi obecnego administratora wkrótce przeprowadzony będzie remont kapitalny jazu.

Teren zespołu jest ogólnodostępny dla zwiedzających.

Oprac. Włodzimierz Pedrycz, NID OT Kielce, 14.11.2014 r.