chałupa w typie olęderskim - Zabytek.pl
Adres
Boruja Kościelna, 15
Lokalizacja
woj. wielkopolskie, pow. nowotomyski, gm. Nowy Tomyśl - obszar wiejski
poł. XIX w. należy do rzadkich i cennych przykładów architektury drewnianej związanej z osadnictwem, olęderskim w regionie nowotomyskim w Wielkopolsce. Posiada charakterystyczny dla tego regionu rodzaj wysokiego poddasza, nadwieszonego w stosunku do ścian parteru, zwany tremplem.
Historia
Najstarsza wzmianka o wsi Boruja Kościelna pochodzi z 1409 r., z okresu sporu procesowego o podział gruntów pomiędzy wsiami Boruya, Bylęcin (ob. Belęcin) i Tuchorzą. Do końca XV w. wieś należała do wdowy po Janie Głowaczu ze Zbąszynia. Kolejnymi właścicielami byli: Abraham (1424 r.), jego syn Stanisław (1456 r.), Małgorzata- wdowa po Stanisławie, Abraham - syn Stanisława, Piotr i Marcin - Bracia Abrahama (1489 r.). W 1497 r. Boruja uzyskała prawo do wyrębu drewna w lasach oraz prawo do wypasu na pastwiskach należących do Zbąszynia. W XVI i XVII w. wieś należała do rodziny Zbąskich. W 1531 r. po podziale majątku przez Zbąskich, Boruję wraz z karczmą otrzymał Jan Zbąski, kanonik poznański. Podczas pożaru wsi w 1605 r. zniszczeniu uległo ok. 1/3 zabudowy. Po rozbiorach Boruja została własnością domenalną państwa pruskiego. Wieś została powtórnie lokowana w 1785 r. na prawie olęderskim i wtedy przybyli pierwsi osadnicy. W l. 20 i 30 XIX w. osiedliła sie największa grupa, powstało wówczas 40 nowych gospodarstw. W 1801 r. było około 101 domów i 601 mieszkańców, w tym 298 ewangelików i 283 katolików oraz 10 Żydów. Kościół zbudowany został w latach 1775-1777 dla miejscowej gminy ewangelickiej. Pierwotnie była to skromna świątynia w konstrukcji ryglowej z otynkowanym wypełnieniem. W 1900 r. kościół został rozbudowany od strony zach. przez dobudowanie wieży.
Opis
Boruja Kościelna, położona 5 km na pd. od Nowego Tomyśla należy do wsi wtórnie lokowanej na prawie olęderskim. Zachowała częściowo swój pierwotny układ ulicowy, rozbudowany o centralny plac z kościołem, wokół którego rozprzestrzenia się rozległy teren pokryty gęstą siatką rozproszonych gospodarstw. Odległości między zagrodami wynikała z wielkości przeciętnej działki osadniczej wynoszącej od 18-20 ha. Układ przestrzenny gospodarstwa olęderskiego początkowa składał sie z jednego budynku mieszkalnego z częścią inwentarską. Z czasem dobudowano wokół podwórza, o średniej wielkości 30x30 m, budynki inwentarskie (chlew, stajnie, oborę) i stodołę.
Zabytkowa chałupa nr 15 (poprzedni nr 81) znajduje się około 2, 5 km na północny zachód od centrum wsi (Placu Kościelnego). Do budynku prowadzi jednokilometrowa droga polna wychodząca z ulicy Cicha Góra. Budynek wolnostojący, bez zabudowań gospodarczych wokół, ustawiony jest szczytem do drogi. Może to sugerować zachowanie starszego układu gospodarstwa, bądź zniszczenie budynków gospodarskich. Budynek posiada charakterystyczny dla tego regionu rodzaj wysokiego poddasza, nadwieszonego w stosunku do ścian parteru, zwany tremplem. Ten rodzaj wysokiego poddasza jest związany z technologią suszenia szyszek chmielowych i występował w gospodarstwach, w których chmiel uprawiano. Bardzo rzadko spotykany jest w budynkach mieszkalnych. Raczej stosowano budynkach gospodarczych.
Budynek został wzniesiony na planie prostokąta w układzie wnętrz dwutraktowym z sienią po środku i ze schodami na poddasze. Zachowany pierwotny układ pomieszczeń został nieznacznie zmieniony poprzez wprowadzenie wtórnych podziałów w zachodniej części domu. Pierwszy poziom poddasza służy, jako pomieszczenie magazynowe z wędzarnią umieszczoną pomiędzy kominami. Chałupa jest częściowo podpiwniczona, parterowa z wysokim nadwieszonym dwupoziomowym poddaszem, nakryta stromym dwuspadowym dachem.
Chałupa jest drewniana, konstrukcji zrębowo - słupowej, na dębowej podwalinie, spoczywającej na wysokiej, kamienno ceglanej, podmurówce. Piwnicę murowaną z cegły nakrywa drewniany strop. Kominy oraz wędzarnia na poddaszu są murowane z cegły. Dach o konstrukcji stolcowo- płatwiowej, pokryty został ceramiczną dachówką. Ściany szczytowe, w górnej części oszalowane pionowo ułożonymi deskami. Na uwagę zasługuje poddasze, nadwieszone w stosunku do ścian parteru, ozdobnie profilowane zakończenia krokwi oraz zaokrąglenia belek stropowych wychodzących poza lico ściany. Elewacja wschodnia frontowa jest sześcioosiowa, asymetryczna z drzwiami na osi. W szczytach elewacji bocznych znajduję się drewniane drzwi prowadzące na dwupoziomowe poddasze; osiem od strony południa i cztery od północy.
Wnętrze chałupy nakryte jest stropem drewnianym z podsufitką, ściany w parterze zostały obłożone polepą glinianą. Zachowana pierwotna posadzka w sieni oraz stolarka drzwiowa.
Dostęp do zabytku ograniczony. Własność prywatna.
oprac. Radomiła Banach, OT NID w Poznaniu, 9-12-2015 r.
Rodzaj: chałupa
Styl architektoniczny: nieznana
Materiał budowy:
drewniane
Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków
Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_30_BK.167543, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_30_BK.113447