Bonikowska warownia jest przykładem niewielkiego ośrodka grodowego, zarządzanego przez jednego z wielu w pd-zach. rubieży Wielkopolski naczelników-wodzów. Wybudowany olbrzymim nakładem pracy i materiału, po zaledwie półtorawiekowym istnieniu, stał się poniekąd ofiarą przebudowy struktury organizacyjno-osadniczej państwa wczesnopiastowskiego objawiającej się unicestwieniem organizacji społecznej podbitych wspólnot plemiennych. Dziś znacznie zniwelowane, pierwotnie potężne obwarowania, spięte w system drewniano-ziemnych umocnień, lokują ten gród w grupie najlepszych rozwiązań ówczesnej sztuki fortyfikacyjnej. Wartość naukową miejsca podnosi też fakt istnienia tu wcześniejszej osady z najstarszych faz okresu wczesnośredniowiecznego.

Usytuowanie i opis

Grodzisko położone jest na piaszczystej kępie wśród łąk, w terenie nizinnym, podmokłym, niegdyś silnie zabagnionym przez rozlewiska Obry, obecnie osuszonym dzięki wybudowanemu w końcu XIX w. Kanałowi Mosińskiemu. Znajduje się ono ok. 2 km na zach. od wsi Bonikowo i ok. 200 m na zach. od Kanału Mosińskiego.

Grodzisko składa się z kilku członów. Okrągła kotlinka I o średnicy ok. 25 m otoczona jest, częściowo zniszczonym, wałem I o wysokości ok. 2 metrów. Od pd. wsch. przylegają do niej kolejne elementy: kotlinka II (najstarszy gród), otoczona 1,5-metrowej dziś wysokości wałem II, za którym znajduje się kotlinka III o prawie prostokątnym kształcie, ograniczona wysokim na ok. 2 m wałem III oraz sierpowate przedwale. Całe grodzisko obwiedzione jest fosą szerokości ok. 8 metrów. Łącznie długość grodziska wynosi ok. 180 m przy maksymalnej szerokości ok. 100 m i powierzchni wraz z fosami ok. 2,5 hektara.

Aktualnie grodzisko jest nieużytkiem, porośniętym gęstą roślinnością trawiastą.

Historia

Przed wybudowaniem grodu, istniała tutaj, pomiędzy VI a VIII w., osada otwarta. Na jej miejscu wybudowano w 1. poł. IX w. gród, którego kres przypada na 2. poł. X w. lub przełom X i XI wieku. Przypuszcza się, że wieloczłonowy obiekt nie powstał jako inwestycja jednoczasowa, lecz był rozbudowywany. Najstarszy jest wał II. Uzyskane dendrodaty wskazują na jego wzniesienie z drewna ściętego po 815 r. i po 826 roku. Obwałowanie wydzielonego małego gródka (kotlinki I) i poszerzenie pierwotnego grodu poprzez dobudowanie nowego wału III to przypuszczalnie nieco późniejsze inwestycje.

Stan i wyniki badań

Grodzisko w Bonikowie było przedmiotem zainteresowań i wielokrotnych lustracji terenowych już od końca XIX wieku.

W latach 1951-1953 miały miejsce badania wykopaliskowe, które prowadziła Zofia Hołowińska pod kierunkiem prof. Witolda Hensla. Kolejne badania przeprowadzono pod kierownictwem Zofii Hilczerówny w latach 1958-1959. W ramach badań odkryto zarówno konstrukcje obronne, jak i mieszkalne. Zabudowa grodziska to półziemianki z plecionkowymi ściankami i drewnianymi podłogami, którym towarzyszyły jamy gospodarcze. Poszczególne wały były wzniesione odrębnymi technikami. Najstarszy wał II o szerokości ok. 13 m, to wał o gliniano-ziemnym jądrze, od strony zewnętrznej i wewnętrznej oblicowany nieokreślonymi konstrukcjami drewnianymi, z konstrukcją kamienną na szczycie. Jądro wału I stanowiła konstrukcja drewniano-ziemna w postaci nieregularnego rusztu przesypanego piaskiem, z kamiennymi umocnieniami od strony wewnętrznej oraz płaszczem kamiennym od strony zewnętrznej. Szczyt tego wału wieńczyła rozbudowana konstrukcja drewniana. Jądro wału III zostało wzniesione w konstrukcji rusztowej z dostawionymi od zewnątrz skrzyniami drewnianymi wypełnionymi piaskiem, flankowanymi niskim rusztowym przedwalem.

W trakcie badań pozyskano bogaty zbiór ceramiki oraz tzw. zabytków wydzielonych: kościanych (m.in. szydeł, okładzin), kamiennych (m.in. żaren) i metalowych (m.in. noży,szczypiec, fibul i jednej ostrogi).

W latach 90. XX w. pobrano z bonikowskich wałów próbki drewna do datowań w ramach projektu weryfikacji metryki wybranych osiedli obronnych w oparciu o wskazania dendrochronologii, które potwierdziły wcześniejsze datowanie archeologiczne. Dla weryfikacji rozpoznania archeologicznego w kwestii struktury przestrzennej obiektów archeologicznych zastosowano też ostatnio analizy litologiczne (granulometrię) i geochemiczne (m.in. na zawartość fosforu), które wsparły i potwierdziły wnioskowanie archeologiczne.

Obiekt dostępny.

oprac. Elżbieta Wyrwińska, Pracownia Terenowa w Trzebinach OT NID w Poznaniu, 25-08-2014 r.