Historia

Zespół zamkowy w Bodzentynie został ufundowany w XIV wieku jako rezydencja obronna i ośrodek administracyjny dóbr biskupich; użytkowany był przez biskupów krakowskich aż do 1789 roku, kiedy to stał się własnością państwową. Początki zamku należy łączyć z osobą biskupa Floriana z Mokrska, który rozpoczął, prawdopodobnie w końcu XIV wieku, budowę murowanego zamku od wystawienia wieży w pn.-wsch. narożniku płaskowyża. Przylegał do niej od wschodu jednotraktowy dom mieszkalny, podpiwniczony i piętrowy. Zapewne w XV wieku zamek ukształtował się w postaci regularnego dziedzińca otoczonego murem, z budynkiem pałacowym przy północnej kurtynie. W latach 1488-1503 z fundacji arcybiskupa F. Jagiellończyka powstał od strony wschodniej reprezentacyjny Wielki Dom, o trzech kondygnacjach. Przyziemie na wysokich piwnicach pełniło funkcję gospodarczą, pierwsze piętro mieszkalną, a  drugie  reprezentacyjną. W latach 1504-1524 dobudowano do skrzydła północnego od strony wschodniej ryzalit z kaplicą. W XVI wieku biskup F. Krasiński przebudował zamek na okazałą rezydencję renesansową, czego wyrazem była m.in. budowa arkadowych krużganków od strony dziedzińca, między narożnymi wieżami Domu Wielkiego, a później, za biskupa P. Myszkowskiego prowadzono prace we wnętrzach skrzydła wschodniego i przy restauracji skrzydła północnego obok wieży (z ujednoliceniem stylowym starszych części zamku) - zakończone w 1581 roku. Pracował tu wtedy włoski architekt Jan Balcer. W XVII wieku dokonała się przemiana zamku na rezydencję nowożytną. Najpierw w 1. połowie wieku, za biskupów P. Tylickiego i M. Szyszkowskiego, od strony południowej do dawnego Wielkiego Domu dostawiono budynek bramny prowadzący na dziedziniec oraz wzniesiono na podzamczu, przystawiając zabudowania gospodarcze i mieszkalne (drewniany Dom Pański przy murze zachodnim). Istniał też wtedy ogród włoski (w północno-wschodniej części terenu) oraz zwierzyniec i ogrody u stóp zamkowego wzgórza przy rzece. W drugiej połowie XVII wieku zamek uległ dalszym przeobrażeniom - za biskupów A. Trzebickiego i J. Małachowskiego; autorem przekształcenia średniowieczno-renesansowego zamku na barokowy pałac był prawdopodobnie Stanisław Solski. Dawny zamek utracił swoje cechy obronne: rozebrano stara wieżę, zasypano część płytkiej fosy, a do korpusu dawnego Domu Wielkiego dostawiono dwa, również dwupiętrowe skrzydła - północne z wykorzystaniem murów budynku  średniowiecznego i nowe, południowe z włączeniem (przebudową) budynku bramnego. Dziedziniec paradny połączono z przygródkiem poprzez most na filarach i ozdobną bramę z czerwonego piaskowca. Nad bramą znajdowała się kamienna tablica z informacją o zakończeniu prac w 1691 roku. Uporządkowano osie otworów, wymieniając tez wcześniejsza kamieniarkę, a elewacje wykończono zgodnie z regułami rozwiniętego baroku. W XVIII wieku, następni właściciele zarządzali jedynie niezbędne remonty i porządkowanie otoczenia; zamiary biskupa Sołtyka powierzenia przebudowy obiektu znanemu architektowi Jakubowi Fontanie raczej nie zostały zrealizowane. W 1789 roku nastąpiła sekularyzacja dóbr biskupich i rezydencja bodzentyńska stała się własnością Skarbu Rzeczpospolitej. Po 1791 roku zamek (już znacznie zaniedbany) obrócony był na spichlerz a potem użytkowany przez władze austriackie jako lazaret. Praktycznie od 1815 roku, stał opuszczony i nieużytkowany, stopniowo popadając w ruinę, ale będąc jeszcze do połowy XIX wieku częściowo zamieszkały. W 2. połowie XIX wieku osłabione mury runęły w wielu miejscach, a rumowiska stało się miejscem pozyskiwania budulca dla okolicznych mieszkańców; całkowitej zagładzie uległa zabudowa gospodarząc na podzamczu i mury z basztą. W 1911 roku komisja rządowa wzięła pod ochronę pozostałości zamku, a po I wojnie światowej teren uporządkowano, częściowo zakonserwowano i udostępniono dla ludności. Nie powstrzymało to postępującej destrukcji i degradacji murów, i tak w zasadzie pozostaje do dziś. Teren jest własnością Skarbu Państwa, ale to władze gminy dokonują sporadycznych, interwencyjnych napraw i porządków (aktualnie prowadzone są starania o przejecie nieruchomości). W międzyczasie, w latach 1965-1968, przeprowadzono kompleksowe badania architektoniczna - archeologiczne, zakończone niezrealizowanym projektem zabezpieczeń.

Opis

Pozostałości zamku znajdują się w zachodniej części miasta. Był to kiedyś, przylegający od zachodu do miasta, zespół składający się  zamku właściwego (uformowanego w podkowę pałacu) i położonego od niego na południe podzamcza. Od strony wschodniej, pomiędzy kościołem a zamkiem znajdował się ogród włoski. Całość obwiedziona była murem obronnym, solidnym i grubym z trzech „zewnętrznych” stron i cieńszym od miasta (od strony wschodniej). Obecnie jest to ruina, bez dachów i stropów, pozbawiona murów obwodowych (oprócz fragmentów murów od strony miasta i niewielkiego fragmentu od strony zachodniej) i występująca jako pozostałości: dwupiętrowego skrzydła południowego z okazałą bramą i pozostałościami mostu; części zewnętrznej  ściany skrzydła wschodniego, i  fragmentu ścian skrzydła północnego (są tu relikty najstarszej, narożnej, części zamku). Większość istniejących ścian sięga korony murów pozbawionej gzymsu. Budynki murowane były z głazów  polnych, łomów piaskowca (sporadycznie wapienia) oraz z cegły na zaprawie wapiennej; portale i obramienia z piaskowca. Teren zamku właściwego nie jest ogrodzony, porośnięty trawą, okresowo porządkowany; w części południowej (gdzie były dawniej dziedziniec zamkowy i zabudowania gospodarczej, urządzono niedawno i ogrodzono plac rekreacyjny i zabaw dla dzieci. Na zachód i północ od ruin, u podnóża skarpy, znajdują się pozostałości parku krajobrazowego - obecnie porośnięte bujną zielenią (w tym starodrzewem), na podmokłym terenie z układu dawnych stawów. Cały zamek pozostawiony jest jako niezabezpieczona, trwała ruina.

Zabytek jest dostępny dla zwiedzających.

Oprac. Dariusz Kalina, 14.12.2014 r.

Bibliografia

• Karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa, Ruiny pałacu pobiskupiego wraz z najbliższym otoczeniem, , oprac. O. Chojnacki Kielce 1993, mps w archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Kielcach i Narodowego Instytutu Dziedzictwa w Warszawie.
• Brykowska M., Ruiny zamku biskupów krakowskich w Bodzentynie. Sprawozdanie z badań archeologicznych przeprowadzonych w 1962 i 1963 r. Rocznik Muzeum Świętokrzyskiego, t. 3, Kraków 1966, s. 183-195.
• Brykowska M., Zamek/pałac biskupów krakowskich w Bodzentynie. Przemiany zespołu i architektury w okresie XIV - XVIII wieku, [w:] Siedziby Biskupów Krakowskich na terenie dawnego województwa sandomierskiego, Materiały z sesji naukowej, Kielce 1997, s. 41-56.
• Kajzer L., Kołodziejski S., Salm J., Leksykon zamków w Polsce, Warszawa 2001, s. 101.
• Kiryk. F., Urbanizacja Małopolski, województwo sandomierskie, XIII - XVI wiek, Kielce 1994. S. 25-27.
• Kołodziejski S., Uwagi o średniowiecznym budownictwie obronnym biskupów krakowskich, „Teki Krakowskie”, III/1999, s. 145.
• Kuczyński J., Bodzentyn-zamek. Sprawozdanie z badań archeologicznych przeprowadzonych w 1963 r., Rocznik Muzeum Świętokrzyskiego, Kraków 1966, t. 3, s. 165-181.
• Kuczyński J. Rezydencja biskupów krakowskich w Bodzentynie, [w:] Bodzentyn. Z dziejów miasta w XII-XX wieku, red. K. Bracha, Kielce 1998, s. 65-79.
• Łoza S., Architekci i budowniczowie w Polsce, Warszawa 1954, s 17.
• Piasecka A., Dawne rezydencje biskupów krakowskich w Bodzentynie i Kielcach w XIX w. Kronika prac remontowo-konserwatorskich w latach 1945-96 oraz aktualne problemy ich ochrony [w:] Siedziby Biskupów Krakowskich na terenie dawnego województwa sandomierskiego, Materiały z sesji naukowej, Kielce 1997, s. 129-146.
• Sypkowie A. i  R., Zamki i warownie ziemi sandomierskiej, Warszawa 2003, s 105-106.